अध्याय पांचवा |
संन्यासयोगः |
संन्यासं कर्मणां कृष्ण पुनर्योगं च शंससि |
यच्छ्रेय एतयोरेकं तन्मे ब्रूहि सुनिश्चितम् ||१||
मग पार्थु श्रीकृष्णातें म्हणे| हां हो हें कैसें तुमचें बोलणें| एक होय तरी अंतःकरणें| विचारूं ये ||१||
मागां सकळ कर्मांचा सन्यासु| तुम्हींचि निरोपिला होता बहुवसु| तरी कर्मयोगीं केवीं अतिरसु| पोखीतसां पुढती ? ||२||
ऐसें द्व्यर्थ हें बोलतां| आम्हां नेणतयांच्या चित्ता| आपुलिये चाडें श्रीअनंता| उमजु नोहे ||३||
ऐकें एकसारातें बोधिजे| तरी एकनिष्ठचि बोलिजे| हें आणिकीं काय सांगिजे| तुम्हांप्रति ||४||
तरी याचिलागीं तुमतें| म्यां राउळासि विनविलें होतें| जें हा परमार्थु ध्वनितें| न बोलावा ||५||
परी मागील असो देवा| आतां प्रस्तुतीं उकलु देखावा| सांगैं दोहींमाजि बरवा| मार्गु कवणु ||६||
जो परिणामींचा निर्वाळा| अचुंबितु ये फळा| आणि अनुष्ठितां प्रांजळा| सावियाचि ||७||
जैसें निद्रेचें सुख न मोडे| आणि मार्गु तरी बहुसाल सांडे| तैसें सोहोकासन सांगडें| सोहपें होय ||८||
येणें अर्जुनाचेनि बोलें| देवो मनीं रिझले| मग होईल ऐकें म्हणितलें| संतोषोनियां ||९||
देखा कामधेनु ऐसी माये| सदैवा जया होये| तो चंद्रुही परी लाहे| खेळावया ||१०||
पाहे पां श्रीशंभूची प्रसन्नता| तया उपमन्यूचिया आर्ता| काय क्षीराब्धि दूधभाता| देइजेचिना ? ||११||
तैसा औदार्याचा कुरुठा| श्रीकृष्णु आपु जाहलिया सुभटा| कां सर्व सुखांचा वसौटा| तोचि नोहावा ? ||१२||
एथ चमत्कारु कायसा| गोसावी श्रीलक्ष्मीकांताऐसा| आतां आपुलिया सवेसा| मागावा कीं ||१३||
म्हणौनि अर्जुनें म्हणितलें| तें हांसोनि येरें दिधलें| तेंचि सांगेन बोलिलें| काय कृष्णें ||१४||
श्रीभगवानुवाच |
संन्यासः कर्मयोगश्च निःश्रेयसकरावुभौ |
तयोस्तु कर्मसंन्यासात्कर्मयोगो विशिष्यते ||२||
तो म्हणे गा कुंतीसुता| हे संन्यासयोगु विचारितां| मोक्षकरु तत्त्वता| दोनीही होती ||१५||
तरी जाणां नेणां सकळां| हा कर्मयोगु कीर प्रांजळा| जैसी नाव स्त्रियां बाळां| तोयतरणी ||१६||
तैसें सारासार पाहिजे| तरी सोहपा हाचि देखिजे| येणें संन्यासफळ लाहिजे| अनायासें ||१७||
आतां याचिलागीं सांगेन| तुज संन्यासियाचें चिन्ह| मग सहजें हें अभिन्न| जाणसी तूं ||१८||
ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी यो न द्वेष्टि न काङ्क्षति |
निर्द्वन्द्वो हि महाबाहो सुखं बन्धात्प्रमुच्यते ||३||
तरी गेलियाची से न करी| न पवतां चाड न धरी| जो सुनिश्चळु अंतरीं| मेरु जैसा ||१९||
आणि मी माझें ऐसी आठवण| विसरलें जयाचें अंतःकरण| पार्था तो संन्यासी जाण| निरंतर ||२०||
जो मनें ऐसा जाहला| संगीं तोचि सांडिला| म्हणौनि सुखें सुख पावला| अखंडित ||२१||
आतां गृहादिक आघवें| तें कांहीं नलगे त्यजावें| जें घेतें जाहलें स्वभावें| निःसंगु म्हणौनि ||२२||
देखैं अग्नि विझोनि जाये| मग जे राखोंडी केवळु होये| तैं ते कापुसें गिंवसूं ये| जियापरी ||२३||
तैसा असतेनि उपाधी| नाकळिजे तो कर्मबंधीं| जयाचिये बुद्धी| संकल्पु नाहीं ||२४||
म्हणौनि कल्पना जैं सांडे| तैंचि गा संन्यासु घडे| इयें कारणें दोनी सांगडे| संन्यासयोगु ||२५||
सांख्ययोगौ पृथग्बालाः प्रवदन्ति न पण्डिताः |
एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोर्विन्दते फलम् ||४||
एऱ्हवीं तरी पार्था| जे मूर्ख होती सर्वथा| ते सांख्ययोगुसंस्था| जाणती केवीं ? ||२६||
सहजें ते अज्ञान| म्हणौनि म्हणती ते भिन्न| एऱ्हवीं दीपाप्रति काई आनान| प्रकाशु आहाती ? ||२७||
पैं सम्यक् येणें अनुभवें| जिहीं देखिलें तत्त्व आघवें| तें दोहींतेंही ऐक्यभावें| मानिती गा ||२८||
यत्सांख्यैः प्राप्यते स्थानं तद्योगैरपि गम्यते |
एकं साख्यं च योगं च यः पश्यति स पश्चति ||५||
आणि सांख्यीं जें पाविजे| तेंचि योगीं गमिजे| म्हणौनि ऐक्य दोहींतें सहजें| इयापरी ||२९||
देखैं आकाशा आणि अवकाशा| भेदु नाहीं जैसा| तैसें ऐक्य योगसंन्यासा| वोळखे जो ||३०||
तयासीचि जगीं पाहलें| आपणपें तेणेंचि देखिलें| जया सांख्ययोग जाणवले| भेदेंविण ||३१||
संन्यासस्तु महाबाहो दुःखमाप्तुमयोगतः |
योगयुक्तो मुनिर्बह्म न चिरेणाधिगच्छति ||६||
जो युक्तिपंथें पार्था| चढे मोक्षपर्वता| तो महासुखाचा निमथा| वहिला पावे ||३२||
येरा योगस्थिति जया सांडे| तो वायांचि गा हव्यासीं पडे| परि प्राप्ति कहीं न घडे| संन्यासाची ||३३||
योगयुक्तो विशुद्धात्मा विजितात्मा जितेन्द्रियः |
सर्वभूतात्मभूतात्मा कुर्वन्नपि न लिप्यते ||७||
जेणें भ्रांतीपासूनि हिरतलें| गुरुवाक्यें मन धुतलें| मग आत्मस्वरूपीं घातलें| हारौनियां ||३४||
जैसें समुद्रीं लवण न पडे| तंव वेगळें अल्प आवडे| मग होय सिंधूचि एवढें| मिळे तेव्हां ||३५||
तैसें संकल्पोनि काढिलें| जयाचें मनचि चैतन्य जाहलें| तेणें एकदेशियें परी व्यापिलें| लोकत्रय ||३६||
आतां कर्ता कर्म करावें| हें खुंटलें तया स्वभावें| आणि करी जऱ्ही आघवें| तऱ्ही अकर्ता तो ||३७||
नैव किंचित्करोमीति युक्तो मन्येत तत्त्ववित् |
पश्यञ्श्रृण्वन्स्पृशञ्जिघ्रन्न
प्रलपन्विसृजन्गृह्णन्नुन्मिषन्
इंद्रियाणीन्द्रियार्थेषु वर्तन्त इति धारयन् ||९||
जे पार्था तया देहीं| मी ऐसा आठऊ नाहीं| तरी कर्तृत्व कैचैं काई| उरे सांगैं ? ||३८||
ऐसें तनुत्यागेंवीण| अमूर्ताचे गुण| दिसती संपूर्ण| योगयुक्तां ||३९||
एऱ्हवीं आणिकांचिये परी| तोही एक शरीरी| अशेषाही व्यापारीं| वर्ततु दिसे ||४०||
तोही नेत्रीं पाहे| श्रवणीं ऐकतु आहे| परि तेथींचा सर्वथा नोहे| नवल देखें ||४१||
स्पर्शासि तरी जाणे| परिमळु सेवी घ्राणें| अवसरोचित बोलणें| तयाहि आथी ||४२||
आहारातें स्वीकारी| त्यजावें तें परिहरी| निद्रेचिया अवसरीं| निदिजे सुखें ||४३||
आपुलेनि इच्छावशें| तोही गा चालतु दिसे| पैं सकळ कर्म ऐसें| रहाटे कीर ||४४||
हें सांगों काई एकैक| देखें श्वासोच्छ्वासादिक| आणि निमिषोन्निमिष| आदिकरूनि ||४५||
पार्था तयाचे ठायीं| हें आघवेंचि आथि पाहीं| परी तो कर्ता नव्हे कांहीं| प्रतीतिबळें ||४६||
जैं भ्रांति सेजे सुतला| तैं स्वप्नसुखें भुतला| मग तो ज्ञानोदयीं चेइला| म्हणौनियां ||४७||
ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः |
लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ||१०||
आतां अधिष्ठानसंगती| अशेषाही इंद्रियवृत्ती| आपुलालिया अर्थीं| वर्तत आहाती ||४८||
दीपाचेनि प्रकाशें| गृहींचे व्यापार जैसे| देहीं कर्मजात तैसे| योगयुक्ता ||४९||
तो कर्में करी सकळें| परी कर्मबंधा नाकळे| जैसें न सिंपे जळीं जळें| पद्मपत्र ||५०||
कायेन मनसा बुद्ध्या केवलैरिन्द्रियैरपि |
योगिनः कर्म कुर्वन्ति सङ्गं त्यक्त्वात्मशुद्धये ||११||
देखैं बुद्धीची भाष नेणिजे| मनाचा अंकुर नुदैजे| ऐसा व्यापारु तो बोलिजे| शारीरु गा ||५१||
हेंच मराठे परियेशीं| तरी बाळकाची चेष्टा जैशी| योगिये कर्में करिती तैशीं| केवळा तनु ||५२||
मग पांचभौतिक संचलें| जेव्हां शरीर असे निदेलें| तेथ मनचि रहाटें एकलें| स्वप्नीं जेवीं ||५३||
नवल ऐकें धनुर्धरा| कैसा वासनेचा संसारा| देहा होऊं नेदी उजगरा| परी सुखदुःखें भोगी ||५४||
इंद्रियांच्या गांवीं नेणिजे| ऐसा व्यापारु जो निपजे| तो केवळु गा म्हणिजे| मानसाचा ||५५||
योगिये तोही करिती| परी कर्में तें न बंधिजती| जे सांडिली आहे संगती| अहंभावाची ||५६||
आतां जाहालिया भ्रमहत| जैसें पिशाचाचें चित्त| मग इंद्रियांचें चेष्टित| विकळु दिसे ||५७||
स्वरूप तरी देखे| आळविलें आइके| शब्दु बोले मुखें| परी ज्ञान नाहीं ||५८||
हें असो काजेंविण| जें जें कांहीं करण| तें केवळ कर्म जाण| इंद्रियांचें ||५९||
मग सर्वत्र जें जाणतें| ते बुद्धीचें कर्म निरुतें| ओळख अर्जुनातें| म्हणे हरी ||६०||
ते बुद्धी धुरे करुनी| कर्म करिती चित्त देऊनी| परी ते नैष्कर्म्यापासुनी| मुक्त दिसती ||६१||
जें बुद्धीचिये ठावूनि देही| तयां अहंकाराची सेचि नाहीं| म्हणौनि कर्म करितां पाहीं| चोखाळले ||६२||
अगा करितेनवीण कर्म| तेंचि तें नैष्कर्म्य| हें जाणती सुवर्म| गुरुगम्य जें ||६३||
आतां शांतरसाचें भरितें| सांडीत आहे पात्रातें| जें बोलणें बोलापरौतें| बोलवलें ||६४||
एथ इंद्रियांचा पांगु| जया फिटला आहे चांगु| तयासीचि आथि लागु| परिसावया ||६५||
हा असो अतिप्रसंगु| न संडी पां कथालागु| होईल श्लोकसंगति भंगु| म्हणौनियां ||६६||
जें मना आकळितां कुवाडें| घाघुसितां बुद्धी नातुडे| तें दैवाचेनि सुरवाडें| सांगवलें तुज ||६७||
जें शब्दातीत स्वभावें| तें बोलींचि जरी फावे| तरी आणिकें काय करावें| कथा सांगैं ||६८||
हा आर्तिविशेषु श्रोतयांचा| जाणोनि दास निवृत्तीचा| म्हणे संवादु दोघांचा| परिसोनि परिसा ||६९||
मग श्रीकृष्ण म्हणे पार्थातें| आतां प्राप्ताचें चिन्ह पुरतें| सांगेन तुज निरुतें| चित्त देईं ||७०||
युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोति नैष्ठिकीम् |
अयुक्तः कामकारेण फले सक्तो निबध्यते ||१२||
तरी आत्मयोगें आथिला| जो कर्मफळाशीं विटला| तो घर रिघोनि वरिला| शांति जगीं ||७१||
येरु कर्मबंधें किरीटी| अभिलाषाचिया गांठीं| कळासला खुंटी| फळभोगाच्या ||७२||
सर्वकर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते सुखं वशी |
नवद्वारे पुरे देही नैव कुर्वन्न कारयन् ||१३||
जैसा फळाचिये हांवें| तैसें कर्म करी आघवें| मग न कीजेचि येणें भावें| उपेक्षी जो ||७३||
तो जयाकडे वासु पाहे| तेउती सुखाची सृष्टि होये| तो म्हणे तेथ राहे| महाबोधु ||७४||
नवद्वारें देहीं| तो असतुचि परि नाहीं| करितुचि न करी कांहीं| फलत्यागी ||७५||
न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः |
न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते ||१४||
जैसा कां सर्वेश्वरू| पाहिजे तंव निर्व्यापारु| परि तोचि रची विस्तारु| त्रिभुवनाचा ||७६||
आणि कर्ता ऐसें म्हणिपे| तरी कवणें कर्मीं न शिंपें| जे हातुपावो न लिंपे| उदासवृत्तीचा ||७७||
योगनिद्रा तरी न मोडे| अकर्तेपणा सळु न पडे| परी महाभूतांचें दळवाडें| उभारी भले ||७८||
जगाच्या जीवीं आहे| परी कवणाचा कहीं नोहे| जगचि हें होय जाये| तो शुद्धीहि नेणे ||७९||
नादत्ते कस्यचित्पापं न चैव सुकृतं विभुः |
अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः ||१५||
पापपुण्यें अशेषें| पासींचि असतु न देखें| आणि साक्षीही होऊं न ठके| येरी गोठी कायसी ? ||८०||
पैं मूर्तीचेनि मेळें| तो मूर्तचि होऊनि खेळे| परि अमूर्तपण न मैळे| दादुलयाचें ||८१||
तो सृजी पाळी संहारी| ऐसें बोलती जे चराचरीं| तें अज्ञान गा अवधारीं| पंडुकुमरा ||८२||
ज्ञानेन तु तदज्ञानं येषां नाशितमात्मनः |
तेषामादित्यवज्ञानं प्रकाशयति तत्परम् ||१६||
तें अज्ञान जैं समूळ तुटे| तै भ्रांतीचें मसैरें फिटे| मग अकर्तृत्व प्रगटे| मज ईश्वराचें ||८३||
एथ ईश्वरु एकु अकर्ता| ऐसें मानलें जरी चित्ता| तरी तोचि मी हें स्वभावता| आदीचि आहे ||८४||
ऐसेनि विवेकें उदो चित्तीं| तयासी भेदु कैंचा त्रिजगतीं| देखें आपुलिया प्रतीति| जगचि मुक्त ||८५||
जैशी पूर्वदिशेच्या राउळीं| उदया येतांचि सूर्य दिवाळी| कीं येरीही दिशां तियेचि काळीं| काळिमा नाहीं ||८६||
तद्बुद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठा
गच्छन्त्यपुनरावृत्ति ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः ||१७||
बुद्धिनिश्चयें आत्मज्ञान| ब्रह्मरूप भावी आपणा आपण| ब्रह्मनिष्ठा राखे पूर्ण| तत्परायण अहर्निशीं ||८७||
ऐसें व्यापक ज्ञान भलें| जयांचिया हृदया गिंवसित आलें| तयांची समता दृष्टि बोलें| विशेषूं काई ||८८||
एक आपणपांचि जैसें| ते देखतीं विश्व तैसें| हें बोलणें कायसें| नवलु एथ ||८९||
परी दैव जैसें कवतिकें| कहींचि दैन्य न देखे| कां विवेकु हा नोळखे| भ्रांतीतें जेवीं ||९०||
नातरी अंधकाराची वानी| जैसा सूर्यो न देखे स्वप्नीं| अमृत नायके कानीं| मृत्युकथा ||९१||
हें असो संतापु कैसा| चंद्रु न स्मरे जैसा| भूतीं भेदु नेणती तैसा| ज्ञानिये ते ||९२||
विद्याविनयसंपन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि |
शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः ||१८||
मग हा मशकु हा गजु| कीं हा श्वपचु हा द्विजु| पैल इतरु हा आत्मजु| हें उरेल कें ? ||९३||
ना तरी हे धेनु हें श्वान| एक गुरु एक हीन| हें असो कैचें स्वप्न| जागतया ||९४||
एथ भेदु तरी कीं देखावा| जरी अहंभाव उरला होआवा| तो आधींचि नाहीं आघवा| आतां विषमु काई ||९५||
इहैव तैर्जितः सर्गो येषां साम्ये स्थितं मनः |
निर्दोषं हि समं ब्रह्म तस्माद्ब्रह्मणि ते स्थिताः ||१९||
म्हणौनि सर्वत्र सदा सम| तें आपणचि अद्वय ब्रह्म| हें संपूर्ण जाणें वर्म| समदृष्टीचें ||९६||
जिहीं विषयसंगु न सांडितां| इंद्रियांतें न दंडितां| परी भोगिली निसंगता| कामनेविण ||९७||
जिहीं लोकांचेनि आधारें| लौकिकेंचि व्यापारें| परि सांडिलें निदसुरें| लौकिकु हें ||९८||
जैसा जनामाजि खेचरु| असतुचि जना नोहे गोचरु| तैसा शरीरीं परी संसारु| नोळखे तयांतें ||९९||
हें असो पवनाचेनि मेळें| जैसें जळींचि जळ लोळे| तें आणिकें म्हणती वेगळें| कल्लोळ हे ||१००||
तैसें नाम रूप तयाचें| एऱ्हवीं ब्रह्मचि तो साचें| मन साम्या आलें जयाचें| सर्वत्र गा ||१०१||
ऐसेनि समदृष्टी जो होये| तया पुरुषा लक्षणही आहे| अर्जुना संक्षेपें सांगेन पाहें| अच्युत म्हणे ||१०२||
न प्रहृष्योत्प्रियं प्राप्य नोद्विजेत्प्राप्य चाप्रियम् |
स्थिरबुद्धिरसंमूढो ब्रह्मविद् ब्रह्मणि स्थितः ||२०||
तरी मृगजळाचेनि पूरें| जैसें न लोटिजे कां गिरिवरें| तैसा शुभाशुभीं न विकरे| पातलिया जो ||१०३||
तोचि तो निरुता| समदृष्टी तत्त्वतां| हरि म्हणे पंडुसुता| तोचि ब्रह्म ||१०४||
बाह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा विन्दत्यात्मनि यत्सुखम् |
स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा सुखमक्षयमश्नुते ||२१||
जया आपणपें सांडूनि कहीं| इंद्रियग्रामावरी येणेंचि नाहीं| तो विषय न सेवी हें काई| विचित्र येथ ||१०५||
सहजें स्वसुखाचेनि अपारें| सुरवाडलेनि अंतरें| रचिला म्हणौनि बाहिरें| पाउल न घाली ||१०६||
सांगैं कुमुददळाचेनि ताटें| जो जेविला चंद्रकिरणें चोखटें| तो चकोरु काई वाळुवंटें| चुंबितु असे ? ||१०७||
तैसें आत्मसुख उपाइलें| जयासि आपणपेंचि फावलें| तया विषयो सहजें सांडवले| म्हणो काई ? ||१०८||
एऱ्हवीं तरी कौतुकें| विचारूनि पाहें पां निकें| या विषयांचेनि सुखें| झकविती कवण ||१०९||
ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते |
आद्यन्तवन्तः कौन्तेय न तेषु रमते बुधः ||२२||
जिहीं आपणपें नाहीं देखिलें| तेचि इहीं इंद्रियार्थीं रंजले| जैसें रंकु कां आळुकैलें| तुषांतें सेवी ||११०||
नातरी मृगें तृषापीडितें| संभ्रमें विसरोनि जळांतें| मग तोयबुद्धी बरडीतें| ठाकूनि येती ||१११||
तैसें आपणपें नाहीं दिठे| जयातें स्वसुखाचे सदा खरांटे| तयासीचि विषय हे गोमटे| आवडती ||११२||
एऱ्हवीं विषयीं सुख आहे| हे बोलणेंचि सारिखें नोहे| तरी विद्युत्स्फुरणें कां न पाहे| जगामाजीं ||११३||
सांगैं वात वर्ष आतपु धरे| ऐसे अभ्रच्छायाचि जरी सरे| तरी त्रिमाळिकें धवळारें| करावीं कां ||११४||
म्हणौनि विषयसुख जें बोलिजे| तें नेणतां गा वायां जल्पिजे| जैसें महूर कां म्हणिजे| विषकंदातें ||११५||
नातरी भौमा नाम मंगळु| रोहिणीतें म्हणती जळु| तैसा सुखप्रवादु बरळु| विषयिकु हा ||११६||
हे असो आघवी बोली| सांग पां सर्पफणीचा साउली| ते शीतल होईल केतुली| मूषकासी ? ||११७||
जैसा आमिषकवळु पांडवा| मीनु न सेवी तंवचि बरवा| तैसा विषयसंगु आघवा| निभ्रांत जाणें ||११८||
हे विरक्तांचिये दिठी| जैं न्याहाळिजे किरीटी| तैं पांडुरोगाचिये पुष्टी- | सारिखें दिसे ||११९||
म्हणौनि विषयभोगीं जें सुख| तें साद्यंतचि जाण दुःख| परि काय कीजे मूर्ख| न सेवितां न सरे ||१२०||
तें अंतर नेणती बापुडे| म्हणौनि अगत्य सेवणें घडे| सांगैं पूयपंकींचे किडे| काय चिळसी घेती ||१२१||
तयां दुःखियां दुःखचि जिव्हार| ते विषयकर्दमींचे दर्दुर| ते भोगजळींचे जळचर| सांडिती केवीं ||१२२||
आणि दुःखयोनि जिया आहाती| तिया निरर्थका तरी नव्हती| जरी विषयांवरी विरक्ती| धरिती जीव ||१२३||
नातरी गर्भवासादि संकट| कां जन्ममरणींचे कष्ट| हे विसांवेवीण वाट| वाहावी कवणें ||१२४||
जरी विषयीं विषयो सांडिजेल| तरी महादोषीं कें वसिजेल| आणि संसारु हा शब्दु नव्हेल| लटिका जगीं ? ||१२५||
म्हणौनि अविद्याजात नाथिलें| तें तिहींचि साच दाविलें| जिहीं सुखबुद्धी घेतलें| विषयदुःख ||१२६||
या कारणें गा सुभटा| हा विचारितां विषय वोखटा| तूं झणें कहीं या वाटा| विसरोनि जाशी ||१२७||
पैं यातें विरक्त पुरुष| त्यजिती कां जैसें विष| निराशा तयां दुःख| दाविलें नावडे ||१२८||
शक्नोतीहैव यः सोढुं प्राक्षरीरविमोक्षणात् |
कामक्रोधोद्भवं वेगं स युक्तः स सुखी नरः ||२३||
ज्ञानियांच्या हन ठायीं| याची मातुही कीर नाहीं| देहीं देहभावो जिहीं| स्ववश केले ||१२९||
जयांतें बाह्याची भाष| नेणिजेचि निःशेष| अंतरीं सुख| एक आथि ||१३०||
परि तें वेगळेपणें भोगिजे| जैसें पक्षियें फळ चुंबिजे| तैसें नव्हे तेथ विसरिजे| भोगितेपणही ||१३१||
भोगीं अवस्था एकी उठी| ते अहंकाराचा अंचळु लोटी| मग सुखेंसि घे आंटी| गाढेपणें ||१३२||
तिये आलिंगनमेळीं| होय आपेंआप कवळी| तेथ जळ जैसें जळीं| वेगळें न दिसे ||१३३||
कां आकाशीं वायु हारपे| तेथ दोन्ही हे भाष लोपे| तैसे सुखचि उरे स्वरूपें| सुरतीं तिये ||१३४||
ऐसी द्वैताची भाष जाय| मग म्हणों जरी एक होय| तरी तेथ साक्षी कवणु आहे| जाणते जें ||१३५||
योऽन्तःसुखोऽन्तरारामस्तथान्तर्
स योगी ब्रह्मनिर्वाणं ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति ||२४||
लभन्ते ब्रह्मनिर्वाणमृषयः क्षीणकल्मषाः |
छिन्नद्वैधा यतात्मानः सर्वभूतहिते रताः ||२५||
म्हणौनि असो हें आघवें| एथ न बोलणें काय बोलावें| ते खुणाचि पावले स्वभावें| आत्माराम ||१३६||
जे ऐसेनि सुखें मातले| आपणपांचि आपण गुंतले| ते मी जाणें निखिळ वोतले| सामरस्याचे ||१३७||
ते आनंदाचे अनुकार| सुखाचे अंकुर| कीं महाबोधें विहार| केले जैसे ||१३८||
ते विवेकाचें गांव| कीं परब्रम्हींचे स्वभाव| नातरी अळंकारले अवयव| ब्रह्मविद्येचे ||१३९||
ते सत्त्वाचे सात्त्विक| कीं चैतन्याचे आंगिक| हें बहु असो एकैक| वानिसी काई ||१४०||
तूं संतस्तवनीं रतसी| तरी कथेची से न करिसी| कीं निराळीं बोल देखसी| सनागर ||१४१||
परि तो रसातिशयो मुकुळीं| मग ग्रंथार्थदीपु उजळीं| करी साधुहृदयराउळीं| मंगळउखा ||१४२||
ऐसा श्रीगुरूचा उवायिला| निवृत्तिदासासी पातला| मग तो म्हणे श्रीकृष्ण बोलिला| तेंचि आइका ||१४३||
अर्जुना अनंत सुखाच्या डोहीं| एकसरा तळुचि घेतला जिहीं| मग स्थिराऊनि तेही| तेंचि जाहले ||१४४||
अथवा आत्मप्रकाशें चोखें| जो आपणपेंचि विश्व देखे| तो देहेंचि परब्रह्म सुखें| मानूं येईल ||१४५||
जें साचोकारें परम| ना तें अक्षर निःसीम| जिये गांवींचे निष्काम| अधिकारिये ||१४६||
जे महर्षीं वाढले| विरक्तां भागा फिटलें| जे निःसंशया पिकलें| निरंतर ||१४७||
कामक्रोधवियुक्तानां यतीनां यतचेतसाम् |
अभितो ब्रह्मनिर्वाणं वर्तते विदितात्मनाम् ||२६||
जिहीं विषयांपासोनि हिरतलें| चित्त आपुलें आपण जिंतिलें| ते निश्चित जेथ सुतले| चेतीचिना ||१४८ ||
तें परब्रह्म निर्वाण| जें आत्मविदांचें कारण| तेंचि ते पुरुष जाण| पंडुकुमरा ||१४९ ||
ते ऐसे कैसेंनि जहाले| जे देहींचि ब्रह्मत्वा आले| हें पुससी तरी भलें| संक्षेपें सांगों ||१५० ||
स्पर्शान्कृत्वा बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चैवान्तरे
प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ ||२७||
यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक
विगतेच्छाभयक्रोधो यः सदा मुक्त एव सः ||२८||
तरी वैराग्याचेनि आधारें| जिहीं विषय दवडूनि बाहिरें| शरीरीं एकंदरें| केलें मन ||१५१||
सहजें तिहीं संधी भेटी| जेथ भ्रूपल्लवां पडे गांठी| तेथ पाठिमोरी दिठी| पारखोनियां ||१५२||
सांडूनि दक्षिण वाम| प्राणापानसम| चित्तेंसीं व्योम- | गामिये करिती ||१५३||
तेथ जैसीं रथ्योदकें सकळें| घेऊनि गंगा समुद्रीं मिळे| मग एकेकु वेगळें| निवडूं नये ||१५४||
तैसी वासनांतराची विवंचना| मग आपैसी पारुखे अर्जुना| जे वेळीं गगनीं लयो मना| पवनें कीजे ||१५५||
जेथ हें संसारचित्र उमटे| तो मनोरूपु पटु फाटे| जैसें सरोवर आटे| मग प्रतिभा नाहीं ||१५६||
तैसें मन एथ मुद्दल जाय| मग अहंभावादिक कें आहे| म्हणौनि शरीरेंचि ब्रह्म होये| अनुभवी तो ||१५७||
भोक्तारं यज्ञतपसां सर्वलोकमहेश्वरम् |
सुहृदं सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति ||२९||
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे कर्मसंज्ञासयोगोनाम पंचमोऽध्यायः ||५अ ||
आम्हीं मागां हन सांगितलें| जे देहींचि ब्रह्मत्व पावले| ते येणें मार्गें आले| म्हणौनियां ||१५८||
आणि यमनियमांचे डोंगर| अभ्यासाचे सागर| क्रमोनि हे पार| पातले ते ||१५९||
तिहीं आपणपें करूनि निर्लेप| प्रपंचाचें घेतलें माप| मग साचाचेंचि रूप| होऊनि ठेले ||१६०||
ऐसा योगयुक्तीचा उद्देशु| जेथ बोलिला हृषीकेशु| तेथ अर्जुनु सुदंशु| म्हणौनि चमत्कारला ||१६१||
तें देखिलिया कृष्णें जाणितलें| मग हांसोनि पार्थातें म्हणितलें| काई पां चित्त उवाइलें| इये बोलीं तुझें ? ||१६२||
तंव अर्जुन म्हणे देवो| परचित्तलक्षणांचा रावो| भला जाणितला जी भावो| मानसु माझा ||१६३||
म्यां जें कांहीं विवरोनि पुसावें| तें आधींचि जाणितलें देवें| तरी बोलिलें तेंचि सांगावें| विवळ करूनि ||१६४||
एऱ्हवीं तरी अवधारा| जो दाविला तुम्हीं अनुसारा| तो पव्हण्याहूनि पायउतारा| सोहपा जैसा ||१६५||
तैसा सांख्याहूनि प्रांजळा| परी आम्हांसारिखियां अभोळां| एथ आहाति परि कांहीं काळा| तो साहों ये वर ||१६६||
म्हणौनि एक वेळ देवा| तोचि पडताळा घेयावा| विस्तरेल तरी सांगावा| साद्यंतुचि ||१६७||
तंव श्रीकृष्ण म्हणती हो कां| तुज हा मार्गु गमला निका| तरी काय जाहलें आईकीजो कां| सुखें बोलों ||१६८||
अर्जुना तूं परिससी| परिसोनि अनुष्ठिसी| तरी आम्हांसीचि वानी कायसी| सांगावयाची ? ||१६९||
आधींचि चित्त मायेचें| वरी मिष जाहले पढियंतयाचें| आतां तें अद्भुतपण स्नेहाचें| कवण जाणे ||१७०||
तें म्हणो कारुण्यरसाची वृष्टि| कीं नवया स्नेहाची सृष्टि| हें असो नेणिजे दृष्टी| हरीची वानूं ||१७१||
जे अमृताची वोतली| कीं प्रेमचि पिऊनि मातली| म्हणौनि अर्जुनमोहें गुंतली| निघों नेणें ||१७२||
हें बहु जें जें जल्पिजेल| तेथें कथेसि फांकु होईल| परि तें स्नेहरूपा न येल| बोलवरी ||१७३||
म्हणौनि विसुरा काय येणें| तो ईश्वरु कवळावा कवणें| जो आपुलें मान नेणें| आपणचि ||१७४||
तरी मागीला ध्वनीआंतु| मज गमला सावियाचि मोहितु| जे बलात्कारें असे म्हणतु| परिस बापा ||१७५||
अर्जुना जेणें जेणें भेदें| तुझें कां चित्त बोधे| तैसें तैसें विनोदें| निरूपिजेल ||१७६||
तो काइसया नाम योगु| तयाचा कवण उपेगु| अथवा अधिकारप्रसंगु| कवणा येथ ||१७७||
ऐसें जें जें कांहीं| उक्त असे इये ठाईं| तें आघवेंचि पाहीं| सांगेन आतां ||१७८||
तूं चित्त देऊनि अवधारीं| ऐसें म्हणौनि श्रीहरी| बोलिजेल ते पुढारी| कथा आहे ||१७९||
श्रीकृष्ण अर्जुनासी संगु| न सांडोनि सांगेल योगु| तो व्यक्त करूं प्रसंगु| म्हणे निवृत्तिदासु ||१८०||
इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां पंचमोऽध्यायः ||
No comments:
Post a Comment