Dnyaneshwari ||ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका अध्याय १५ || Marathi

||ॐ श्री परमात्मने नमः ||
अध्याय पंधरावा |
पुरुषोत्तमयोगः |

आतां हृदय हें आपुलें| चौफाळुनियां भलें| वरी बैसऊं पाउलें| श्रीगुरूंचीं ||१||
ऐक्यभावाची अंजुळी| सर्वेंद्रिय कुड्मुळी| भरूनियां पुष्पांजुळी| अर्घ्यु देवों ||२||
अनन्योदकें धुवट| वासना जे तन्निष्ठ| ते लागलेसे अबोट| चंदनाचें ||३||
प्रेमाचेनि भांगारें| निर्वाळूनि नूपरें| लेवऊं सुकुमारें| पदें तियें ||४||
घणावली आवडी| अव्यभिचारें चोखडी| तिये घालूं जोडी| आंगोळिया ||५||
आनंदामोदबहळ| सात्त्विकाचें मुकुळ| तें उमललें अष्टदळ| ठेऊं वरी ||६||
तेथे अहं हा धूप जाळूं| नाहं तेजें वोवाळूं| सामरस्यें पोटाळूं| निरंतर ||७||
माझी तनु आणि प्राण| इया दोनी पाउवा लेऊं श्रीगुरुचरण| करूं भोगमोक्ष निंबलोण| पायां तयां ||८||
इया श्रीगुरुचरणसेवा| हों पात्र तया दैवा| जे सकळार्थमेळावा| पाटु बांधे ||९||
ब्रह्मींचें विसवणेंवरी| उन्मेख लाहे उजरी| जें वाचेतें इयें करी| सुधासिंधु ||१०||
पूर्णचंद्राचिया कोडी| वक्तृत्वा घापें कुरोंडी| तैसी आणी गोडी| अक्षरांतें ||११||
सूर्यें अधिष्ठिली प्राची| जगा राणीव दे प्रकाशाची| तैशी वाचा श्रोतयां ज्ञानाची| दिवाळी करी ||१२||
नादब्रह्म खुजें| कैवल्यही तैसें न सजे| ऐसा बोलु देखिजे| जेणें दैवें ||१३||
श्रवणसुखाच्या मांडवीं| विश्व भोगी माधवीं| तैसी सासिन्नली बरवी| वाचावल्ली ||१४||
ठावो न पवता जयाचा| मनेंसी मुरडली वाचा| तो देवो होय शब्दाचा| चमत्कारु ||१५||
जें ज्ञानासि न चोजवे| ध्यानासिही जें नागवे| तें अगोचर फावे| गोठीमाजीं ||१६||
येवढें एक सौभग| वळघे वाचेचें आंग| श्रीगुरुपादपद्मपराग| लाहे जैं कां ||१७||
तरी बहु बोलूं काई| आजि तें आनीं ठाईं| मातेंवाचूनि नाहीं| ज्ञानदेवो म्हणे ||१८||
जे तान्हेनि मियां अपत्यें| आणि माझे गुरु एकलौतें| म्हणौनि कृपेंसि एकहातें| जालें तिये ||१९||
पाहा पां भरोवरी आघवी| मेघ चातकांसी रिचवी| मजलागीं गोसावी| तैसें केलें ||२०||
म्हणौनि रिकामें तोंड| करूं गेलें बडबड| कीं गीता ऐसें गोड| आतुडलें ||२१||
होय अदृष्ट आपैतें| तैं वाळूचि रत्नें परते| उजू आयुष्य तैं मारितें| लोभु करी ||२२||
आधणीं घातलिया हरळ| होती अमृताचे तांदुळ| जरी भुकेची राखे वेळ| श्रीजगन्नाथु ||२३||
तयापरी श्रीगुरु| करिती जैं अंगीकारु| तैं होऊनि ठाके संसारु| मोक्षमय आघवा ||२४||
पाहा पां श्रीनारायणें| तया पांडवांचें उणें| कीजेचि ना पुराणें| विश्ववंद्यें ? ||२५||
तैसें श्रीनिवृत्तिराजें| अज्ञानपण हें माझें| आणिलें वोजें| ज्ञानाचिया ||२६||
परी हें असो आतां| प्रेम रुळतसे बोलतां| कें गुरुगौरव वर्णितां| उन्मेष असे ? ||२७||
आतां तेणेंचि पसायें| तुम्हां संताचे मी पायें| वोळगेन अभिप्रायें| गीतेचेनि ||२८||
तरी तोचि प्रस्तुतीं| चौदाविया अध्यायाच्या अंतीं| निर्णयो कैवल्यपती| ऐसा केला ||२९||
जें ज्ञान जयाच्या हातीं| तोचि समर्थु मुक्ति| जैसा शतमख संपत्ती| स्वर्गींचिये ||३०||
कां शत एक जन्मां| जो जन्मोनि ब्रह्मकर्मा| करी तोचि ब्रह्मा| आनु नोहे ||३१||
नाना सूर्याचा प्रकाशु| लाहे जेवीं डोळसु| तेवीं ज्ञानेंचि सौरसु| मोक्षाचा तो ||३२||
तरी तया ज्ञानालागीं| कवणा पां योग्यता आंगीं| हें पाहतां जगीं| देखिला एकु ||३३||
जें पाताळींचेंही निधान| दावील कीर अंजन| परी होआवे लोचन| पायाळाचे ||३४||
तैसें मोक्ष देईल ज्ञान| येथें कीर नाहीं आन| परी तेंचि थारे ऐसें मन| शुद्ध होआवें ||३५||
तरी विरक्तीवांचूनि कहीं| ज्ञानासि तगणेंचि नाहीं| हें विचारूनि ठाईं| ठेविलें देवें ||३६||
आतां विरक्तीची कवण परी| जे येऊनि मनातें वरी| हेंही सर्वज्ञें श्रीहरी| देखिलें असे ||३७||
जे विषें रांधिली रससोये| जैं जेवणारा ठाउवी होये| तैं तो ताटचि सांडूनि जाये| जयापरी ||३८||
तैसी संसारा या समस्ता| जाणिजे जैं अनित्यता| तैं वैराग्य दवडितां| पाठी लागे ||३९||
आतां अनित्यत्व या कैसें| तेंचि वृक्षाकारमिषें| सांगिजत असे विश्वेशें| पंचदशीं ||४०||
उपडिलें कवतिकें| झाड येरिमोहरा ठाके| तें वेगें जैसें सुके| तैसें हें नोहे ||४१||
यातें एकेपरी| रूपकाचिया कुसरी| सारीतसे वारी| संसाराची ||४२||
करूनि संसार वावो| स्वरूपीं अहंते ठावो| होआवया अध्यावो| पंधरावा हा ||४३||
आतां हेंचि आघवें| ग्रंथगर्भींचें चांगावें| उपलविजेल जीवें| आकर्णिजे ||४४||
तरी महानंद समुद्र| जो पूर्ण पूर्णीमा चंद्र| तो द्वारकेचा नरेंद्र| ऐसें म्हणे ||४५||
अगा पैं पंडुकुमरा| येतां स्वरूपाचिया घरा| करीतसे आडवारा| विश्वाभासु जो ||४६||
तो हा जगडंबरु| नोहे येथ संसारु| हा जाणिजे महातरु| थांवला असे ||४७||
परी येरां रुखांसारिखा| हा तळीं मूळें वरी शाखा| तैसा नोहे म्हणौनि लेखा| नयेचि कवणा ||४८||
आगी कां कुऱ्हाडी| होय रिगावा जरी बुडीं| तरी हो कां भलतेवढी| वरिचील वाढी ||४९||
जे तुटलिया मूळापाशीं| उलंडेल कां शाखांशीं| परी तैशी गोठी कायशी| हा सोपा नव्हे ||५०||
अर्जुना हें कवतिक| सांगतां असे अलौकिक| जे वाढी अधोमुख| रुखा यया ||५१||
जैसा भानू उंची नेणों कें| रश्मिजाळ तळीं फांके| संसार हें कावरुखें| झाड तैसें ||५२||
आणि आथी नाथी तितुकें| रुंधलें असे येणेंचि एकें| कल्पांतींचेनि उदकें| व्योम जैसें ||५३||
कां रवीच्या अस्तमानीं| आंधारेनि कोंदे रजनी| तैसा हाचि गगनीं| मांडला असे ||५४||
यया फळ ना चुंबितां| फूल ना तुरंबितां| जें कांहीं पंडुसुता| तें रुखुचि हा ||५५||
हा ऊर्ध्वमूळ आहे| परी उन्मूळिला नोहे| येणेंचि हा होये| शाड्वळु गा ||५६||
आणि ऊर्ध्वमूळ ऐसें| निगदिलें कीर असे| परी अधींही असोसें| मूळें यया ||५७||
प्रबळला चौमेरी| पिंपळा कां वडाचिया परी| जे पारंबियांमाझारीं| डहाळिया असती ||५८||
तेवींचि गा धनंजया| संसारतरु यया| अधींचि आथी खांदिया| हेंही नाहीं ||५९||
तरी ऊर्ध्वाहीकडे| शाखांचे मांदोडे| दिसताति अपाडें| सासिन्नलें ||६०||
जालें गगनचि पां वेलिये| कां वारा मांडला रुखाचेनि आयें| नाना अवस्थात्रयें| उदयला असे ||६१||
ऐसा हा एकु| विश्वाकार विटंकु| उदयला जाण रुखु| ऊर्ध्वमूळु ||६२||
आतां ऊर्ध्व या कवण| येथें मूळ तें किं लक्षण| कां अधोमुखपण| शाखा कैसिया ||६३||
अथवा द्रुमा यया| अधीं जिया मूळिया| तिया कोण कैसिया| ऊर्ध्व शाखा ||६४||
आणि अश्वत्थु हा ऐसी| प्रसिद्धी कायसी| आत्मविदविलासीं| निर्णयो केला ||६५||
हें आघवेंचि बरवें| तुझिये प्रतीतीसि फावे| तैसेनि सांगों सोलिंवें| विन्यासें गा ||६६||
परी ऐकें गा सुभगा| हा प्रसंगु असे तुजचि जोगा| कानचि करीं हो सर्वांगा| हियें आथिलिया ||६७||
ऐसें प्रेमरसें सुरफुरें| बोलिलें जंव यादववीरें| तंव अवधान अर्जुनाकारें| मूर्त जालें ||६८||
देव निरूपिती तें थेंकुलें| येवढें श्रोतेपण फांकलें| जैसे आकाशा खेंव पसरिलें| दाही दिशीं ||६९||
श्रीकृष्णोक्तिसागरा| हा अगस्तीचि दुसरा| म्हनौनि घोंटु भरों पाहे एकसरा| अवघेयाचा ||७०||
ऐसी सोय सांडूनि खवळिली| आवडी अर्जुनीं देवें देखिली| तेथ जालेनि सुखें केली| कुरवंडी तया ||७१||

श्रीभगवानुवाच |
ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् |
छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ||१||

मग म्हणे धनंजया| तें ऊर्ध्व गा तरू यया| येणें रुखेंचि कां जया| ऊर्ध्वता गमे ||७२||
एऱ्हवीं मध्योर्ध्व अध| हे नाहीं जेथ भेद| अद्वयासीं एकवद| जया ठायीं ||७३||
जो नाइकिजतां नादु| जो असौरभ्य मकरंदु| जो आंगाथिला आनंदु| सुरतेविण ||७४||
जया जें आऱ्हां परौतें| जया जें पुढें मागौतें| दिसतेविण दिसतें| अदृश्य जें ||७५||
उपाधीचा दुसरा| घालितां वोपसरा| नामरूपाचा संसारा| होय जयातें ||७६||
ज्ञातृज्ञेयाविहीन| नुसधेंचि जें ज्ञान| सुखा भरलें गगन| गाळींव जें ||७७||
जें कार्य ना कारण| जया दुजें ना एकपण| आपणयां जें जाण| आपणचि ||७८||
ऐसें वस्तु जें साचें| तें ऊर्ध्व गा यया तरूचें| तेथ आर घेणें मूळाचें| तें ऐसें असे ||७९||
तरी माया ऐसी ख्याती| नसतीच यया आथी| कां वांझेची संतती| वानणें जैशी ||८०||
तैशी सत् ना असत् होये| जे विचाराचें नाम न साहे| ऐसेया परीची आहे| अनादि म्हणती ||८१||
जे नानातत्त्वांंची मांदुस| जे जगदभ्राचें आकाश| जे आकारजाताचें दुस| घडी केलें ||८२||
जे भवद्रुमबीजिका| जे प्रपंचचित्र भूमिका| विपरीत ज्ञानदीपिका| सांचली जे ||८३||
ते माया वस्तूच्या ठायीं| असे जैसेनि नाहीं| मग वस्तुप्रभाचि पाही| प्रगट होये ||८४||
जेव्हां आपणया आली निद| करी आपणपें जेवीं मुग्ध| कां काजळी आणी मंद| प्रभा दीपीं ||८५||
स्वप्नीं प्रियापुढें तरुणांगी| निदेली चेववूनि वेगीं| आलिंगिलेनिवीण आलिंगी| सकामु करी ||८६||
तैसी स्वरूपीं जाली माया| आणी स्वरूप नेणे धनंजया| तेंचि रुखा यया| मूळ पहिलें ||८७||
वस्तूसी आपुला जो अबोधु| तो ऊर्ध्वीं आठुळैजे कंदु| वेदांतीं हाचि प्रसिद्धु| बीजभावो ||८८||
घन अज्ञान सुषुप्ती| तो बीजांकुरभावो म्हणती| येर स्वप्न हन जागृती| हा फळभावो तियेचा ||८९||
ऐसी यया वेदांतीं| निरूपणभाषाप्रतीती| परी तें असो प्रस्तुतीं| अज्ञान मूळ ||९०||
तें ऊर्ध्व आत्मा निर्मळें| अधोर्ध्व सूचिती मूळें| बळिया बांधोनि आळें| मायायोगाचें ||९१||
मग आधिलीं सदेहांतरें| उठती जियें अपारें| ते चौपासि घेऊनि आगारें| खोलावती ||९२||
ऐसें भवद्रुमाचें मूळ| हें ऊर्ध्वीं करी बळ| मग आणियांचें बेंचळ| अधीं दावी ||९३||
तेथ् चिद्वृत्ति पहिलें| महत्तत्त्व उमललें| तें पान वाल्हेंदुल्हें| एक निघे ||९४||
मग सत्त्वरजतमात्मकु| त्रिविध अहंकारु जो एकु| तो तिवणा अधोमुखु| डिरु फुटे ||९५||
तो बुद्धीची घेऊनि आगारी| भेदाची वृद्धि करी| तेथे मनाचे डाळ धरी| साजेपणें ||९६||
ऐसा मूळाचिया गाढिका| विकल्परस कोंवळिका| चित्तचतुष्टय डाहाळिका| कोंभैजे तो ||९७||
मग आकाश वायु द्योतक| आप पृथ्वी हें पांच फोंक| महाभूतांचें सरोख| सरळे होती ||९८||
तैसीं श्रोत्रादि तन्मात्रें| तियें अंगवसां गर्भपत्रें| लुळलुळितें विचित्रें| उमळती गा ||९९||
तेथ शब्दांकुर वरिपडी| श्रोत्रा वाढी देव्हडी| होता करित कांडीं| आकांक्षेचीं ||१००||
अंगत्वचेचे वेलपल्लव| स्पर्शांकुरीं घेती धांव| तेथ बांबळ पडे अभिनव| विकारांचें ||१०१||
पाठीं रूपपत्र पालोवेलीं| चक्षु लांब तें कांडें घाली| ते वेळीं व्यामोहता भली| पाहाळीं जाय ||१०२||
आणि रसाचें आंगवसें| वाढतां वेगें बहुवसें| जिव्हे आर्तीची असोसें| निघती बेंचें ||१०३||
तैसेंचि कोंभैलेनि गंधें| घ्राणाची डिरी थांबुं बांधे| तेथ तळु घे स्वानंदें| प्रलोभाचा ||१०४||
एवं महदहंबुद्धि| मनें महाभूतसमृद्धी| इया संसाराचिया अवधी| सासनिजे ||१०५||
किंबहुना इहीं आठें| आंगीं हा अधिक फांटे| परी शिंपीचियेवढें उमटे| रुपें जेवीं ||१०६||
कां समुद्राचेनि पैसारें| वरी तरंगता आसारे| तैसें ब्रह्मचि होय वृक्षाकारें| अज्ञानमूळ ||१०७||
आतां याचा हाचि विस्तारु| हाचि यया पैसारु| जैसा आपणपें स्वप्नीं परिवारु| येकाकिया ||१०८||
परी तें असो हें ऐसें| कावरें झाड उससे| यया महदादि आरवसें| अधोशाखा ||१०९||
आणि अश्वत्थु ऐसें ययातें| म्हणती जे जाणते| तेंही परिस हो येथें| सांगिजैल ||११०||
तरी श्वः म्हणिजे उखा| तोंवरी एकसारिखा| नाहीं निर्वाहो यया रुखा| प्रपंचरूपा ||१११||
जैसा न लोटतां क्षणु| मेघु होय नानावर्णु| कां विजु नसे संपूर्णु| निमेषभरी ||११२||
ना कांपतया पद्मदळा| वरीलिया बैसका नाहीं जळा| कां चित्त जैसें व्याकुळा| माणुसाचें ||११३||
तैसीचि ययाची स्थिती| नासत जाय क्षणक्षणाप्रती| म्हणौनि ययातें म्हणती| अश्वत्थु हा ||११४||
आणि अश्वत्थु येणें नांवें| पिंपळु म्हणती स्वभावें| परी तो अभिप्राय नव्हे| श्रीहरीचा ||११५||
एऱ्हवीं पिंपळु म्हणतां विखीं| मियां गति देखिली असे निकी| परी तें असो काय लौकिकीं| हेतु काज ||११६||
म्हणौनि हा प्रस्तुतु| अलौकिकु परियेसा ग्रंथु| तरी क्षणिकत्वेंचि अश्वत्थु| बोलिजे हा ||११७||
आणीकुही येकु थोरु| यया अव्ययत्वाचा डगरु| आथी परी तो भीतरु| ऐसा आहे ||११८||
जैसा मेघांचेनि तोंडें| सिंधु एके आंगें काढे| आणि नदी येरीकडे| भरितीच असती ||११९||
तेथ वोहटे ना चढे| ऐसा परिपूर्णुचि आवडे| परी ते फुली जंव नुघडे| मेघानदींची ||१२०||
ऐसें या रुखाचें होणें जाणें| न तर्के होतेनि वहिलेपणें| म्हणौनि ययातें लोकु म्हणे| अव्ययु हा ||१२१||
एऱ्हवीं दानशीळु पुरुषु| वेंचकपणेंचि संचकु| तैसा व्ययेंचि हा रुखु| अव्ययो गमे ||१२२||
जातां वेगें बहुवसें| न वचे कां भूमीं रुतलें असे| रथाचें चक्र दिसे| जियापरी ||१२३||
तैसें काळातिक्रमें जे वाळे| ते भूतशाखा जेथ गळे| तेथ कोडीवरी उमाळे| उठती आणिक ||१२४||
परी येकी केधवां गेली| शाखाकोडी केधवां जाली| हें नेणवे जेवीं उमललीं| आषाढाभ्रें ||१२५||
महाकल्पाच्या शेवटीं| उदेलिया उमळती सृष्टी| तैसेंचि आणिखीचें दांग उठी| सासिन्नलें ||१२६||
संहारवातें प्रचंडें| पडती प्रळयांतींचीं सालडें| तंव कल्पादीचीं जुंबाडें| पाल्हेजती ||१२७||
रिगे मन्वंतर मनूपुढें| वंशावरी वंशांचे मांडे| जैसी इक्षुवृद्धी कांडेंनकांडें| जिंके जेवीं ||१२८||
कलियुगांतीं कोरडीं| चहुं युगांची सालें सांडी| तंव कृतयुगाची पेली देव्हडी| पडे पुढती ||१२९||
वर्ततें वर्ष जाये| तें पुढिला मुळहारी होये| जैसा दिवसु जात कीं येत आहे| हें चोजवेना ||१३०||
जैशा वारियाच्या झुळकां| सांदा ठाउवा नव्हे देखा| तैसिया उठती पडती शाखा| नेणों किती ||१३१||
एकी देहाची डिरी तुटे| तंव देहांकुरीं बहुवी फुटे| ऐसेनि भवतरु हा वाटे| अव्ययो ऐसा ||१३२||
जैसें वाहतें पाणी जाय वेगें| तैसेंचि आणिक मिळे मागें| येथ असंतचि असिजे जगें| मानिजे संत ||१३३||
कां लागोनि डोळां उघडे| तंव कोडीवरी घडे मोडे| नेणतया तरंगु आवडे| नित्यु ऐसा ||१३४||
वायसा एकें बुबुळें दोहींकडे| डोळा चाळीतां अपाडें| दोन्ही आथी ऐसा पडे| भ्रमु जेवीं जगा ||१३५||
पैं भिंगोरी निधिये पडली| ते गमे भूमीसी जैसी जडली| ऐसा वेगातिशयो भुली| हेतु होय ||१३६||
हें बहु असो झडती| आंधारें भोवंडितां कोलती| ते दिसे जैसी आयती| चक्राकार ||१३७||
हा संसारवृक्षु तैसा| मोडतु मांडतु सहसा| न देखोनि लोकु पिसा| अव्ययो मानी ||१३८||
परि ययाचा वेगु देखे| जो हा क्षणिक ऐसा वोळखे| जाणे कोडिवेळां निमिखें| होत जात ||१३९||
नाहीं अज्ञानावांचूनि मूळ| ययाचें असिलेंपण टवाळ| ऐसें झाड सिनसाळ| देखिलें जेणें ||१४०||
तयातें गा पंडुसुता| मी सर्वज्ञुही म्हणें जाणता| पैं वाग्ब्रह्म सिद्धांता| वंद्यु तोची ||१४१||
योगजाताचें जोडलें| तया एकासीचि उपेगा गेलें| किंबहुना जियालें| ज्ञानही त्याचेनी ||१४२||
हें असो बहु बोलणें| वानिजैल तो कवणें| जो भवरुखु जाणें| उखि ऐसा ||१४३||

अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः |
अधश्च मूलान्यनुसंततानि कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ||२||

मग ययाचि प्रपंचरूपा| अधोशाखिया पादपा| डाहाळिया जाती उमपा| ऊर्ध्वाही उजू ||१४४||
आणि अधीं फांकली डाळें| तिये होती मूळें| तयाही तळीं पघळे| वेल पालवु ||१४५||
ऐसें जें आम्हीं| म्हणितलें उपक्रमीं| तेंही परिसें सुगमीं| बोलीं सांगों ||१४६||
तरी बद्धमूळ अज्ञानें| महदादिकीं सासिनें| वेदांचीं थोरवनें| घेऊनियां ||१४७||
परी आधीं तंव स्वेदज| जारज उद्भिज अंडज| हे बुडौनि महाभुज| उठती चारी ||१४८||
यया एकैकाचेनि आंगवटें| चौऱ्यांशीं लक्षधा फुटे| ते वेळीं जीवशाखीं फांटे| सैंधचि होती ||१४९||
प्रसवती शाखा सरळिया| नानासृष्टि डाहाळिया| आड फुटती माळिया| जातिचिया ||१५०||
स्त्री पुरुष नपुंसकें| हे व्यक्तिभेदांचे टके| आंदोळती आंगिकें| विकारभारें ||१५१||
जैसा वर्षाकाळु गगनीं| पाल्हेजे नवघनीं| तैसें आकारजात अज्ञानीं| वेलीं जाय ||१५२||
मग शाखांचेनि आंगभारें| लवोनि गुंफिती परस्परें| गुणक्षोभाचे वारे| उदयजती ||१५३||
तेथ तेणें अचाटें| गुणांचेनि झडझडाटें| तिहीं ठायीं हा फांटे| ऊर्ध्वमूळ ||१५४||
ऐसा रजाचिया झुळुका| झडाडितां आगळिका| मनुष्यजाती शाखा| थोरावती ||१५५||
तिया ऊर्ध्वीं ना अधीं| माझारींचि कोंदाकोंदी| आड फुटती खांदी| चतुर्वर्णांच्या ||१५६||
तेथ विधिनिषेध सपल्लव| वेदवाक्यांचें अभिनव| पालव डोलती बरव| नीच नवे ||१५७||
अर्थु कामु पसरे| अग्रवनें घेती थारे| तेथ क्षणिकें पदांतरें| इहभोगाचीं ||१५८||
तेथ प्रवृत्तीचेनि वृद्धिलोभें| खांकरेजती शुभाशुभें| नानाकर्मांचे खांबे| नेणों किती ||१५९||
तेवींचि भोगक्षीणें मागिलें| पडती देहांतींचीं बुडसळें| तंव पुढां वाढी पेले| नवेया देहांची ||१६०||
आणि शब्दादिक सुहावे| सहज रंगें हवावे| विषयपल्लव नवे| नीत्य होती ||१६१||
ऐसे रजोवातें प्रचंडें| मनुष्यशाखांचे मांदोडे| वाढती तो एथ रुढे| मनुष्यलोकु ||१६२||
तैसाचि तो रजाचा वारा| नावेक धरी वोसरा| मग वाजों लागे घोरा| तमाचा तो ||१६३||
तेधवां याचिया मनुष्यशाखा| नीच वासना अधीं देखा| पल्हेजती डाहाळिका| कुकर्माचिया ||१६४||
अप्रवृत्तींचे खणुवाळे| कोंभ निघती सरळे| घेत पान पालव डाळे| प्रमादाचीं ||१६५||
बोलती निषेधनियमें| जिया ऋचा यजुःसामें| तो पाला तया घुमें| टकेयावरी ||१६६||
प्रतिपादिती अभिचार| आगम जे परमार| तिहीं पानीं घेती प्रसर| वासना वेली ||१६७||
तंव तंव होतीं थोराडें| अकर्मांचीं तळबुडें| आणि जन्मशाखा पुढें पुढें| घेती धांव ||१६८||
तेथ चांडाळादि निकृष्टा| दोषजातीचा थोर फांटा| जाळ पडे कर्मभ्रष्टां| भुलोनियां ||१६९||
पशु पक्षी सूकर| व्याघ्र वृश्चिक विखार| हे आडशाखा प्रकार| पैसु घेती ||१७०||
परी ऐशा शाखा पांडवा| सर्वांगींहि नित्य नवा| निरयभोग यावा| फळाचा तो ||१७१||
आणि हिंसाविषयपुढारी| कुकर्मसंगें धुर धुरी| जन्मवरी आगारी| वाढतीचि असे ||१७२||
ऐसे होती तरु तृण| लोह लोष्ट पाषाण| इया खांदिया तेवीं जाण| फळेंही हेंची ||१७३||
अर्जुना गा अवधारीं| मनुष्यालागोनि इया परी| वृद्धि स्थावरांतवरी| अधोशाखांची ||१७४||
म्हणौनि जीं मनुष्यडाळें| तियें जाणावीं अधींचि मूळें| जे एथूनि हा पघळे| संसारतरु ||१७५||
एऱ्हवीं ऊर्ध्वींचें पार्था| मुद्दल मूळ पाहतां| अधींचिया मध्यस्था| शाखा इया ||१७६||
परी तामसी सात्त्विकी| सुकृतदुष्कृतात्मकी| विरुढती या शाखीं| अधोर्ध्वींचिया ||१७७||
आणि वेदत्रयाचिया पाना| नये अन्यत्र लागों अर्जुना| जे मनुष्यावांचूनि विधाना| विषय नाहीं ||१७८||
म्हणौनि तनु मानुषा| इया ऊर्ध्वमूळौनि जरी शाखा| तरी कर्मवृद्धीसि देखा| इयेंचि मूळें ||१७९||
आणि आनीं तरी झाडीं| शाखा वाढतां मुळें गाढीं| मूळ गाढें तंव वाढी| पैस आथी ||१८०||
तैसेंचि इया शरीरा| कर्म तंव देहा संसारा| आणि देह तंव व्यापारा| ना म्हणोंचि नये ||१८१||
म्हणौनि देहें मानुषें| इयें मुळें होती न चुके| ऐसें जगज्जनकें| बोलिलें तेणें ||१८२||
मग तमाचें तें दारुण| स्थिरावलेया वाउधाण| सत्त्वाची सुटे सत्राण| वाहुटळी ||१८३||
तैं याचि मनुष्याकारा| मुळीं सुवासना निघती आरा| घेऊनि फुटती कोंबारा| सुकृतांकुरीं ||१८४||
उकलतेनि उन्मेखें| प्रज्ञाकुशलतेंची तिखें| डिरिया निघती निमिखें| बाबळैजुनी ||१८५||
मतीचे सोट वांवे| घालिती स्फूर्तींचेनि थांवें| बुद्धि प्रकाश घे धांवे| विवेकावरी ||१८६||
तेथ मेधारसें सगर्भ| अस्थापत्रीं सबोंब| सरळ निघती कोंभ| सद्वृत्तीचे ||१८७||
सदाचाराचिया सहसा| टका उठती बहुवसा| घुमघुमिति घोषा| वेदपद्याच्या ||१८८||
शिष्टागमविधानें| विविधयागवितानें| इये पानावरी पानें| पालेजती ||१८९||
ऐशा यमदमीं घोंसाळिया| उठती तपाचिया डाहाळिया| देती वैराग्यशाखा कोंवळिया| वेल्हाळपणें ||१९०||
विशिष्टां व्रतांचे फोक| धीराच्या अणगटी तिख| जन्मवेगें ऊर्ध्वमुख| उंचावती ||१९१||
माजीं वेदांचा पाला दाट| तो करी सुविद्येचा झडझडाट| जंव वाजे अचाट| सत्त्वानिळु तो ||१९२||
तेथ धर्मडाळ बाहाळी| दिसती जन्मशाखा सरळी| तिया आड फुटती फळीं| स्वर्गादिकीं ||१९३||
पुढां उपरति रागें लोहिवी| धर्ममोक्षाची शाखा पालवी| पाल्हाजत नित्य नवी| वाढतीचि असे ||१९४||
पैं रविचंद्रादि ग्रहवर| पितृ ऋषी विद्याधर| हे आडशाखा प्रकार| पैसु घेती ||१९५||
याहीपासून उंचवडें| गुढले फळाचेनि बुडें| इंद्रादिक ते मांदोडे| थोर शाखांचे ||१९६||
मग तयांही उपरी डाहाळिया| तपोज्ञानीं उंचावलिया| मरीचि कश्यपादि इया| उपरी शाखा ||१९७||
एवं माळोवाळी उत्तरोत्तरु| ऊर्ध्वशाखांचा पैसारु| बुडीं साना अग्रीं थोरु| फळाढ्यपणें ||१९८||
वरी उपरिशाखाही पाठीं| येती फळभार जे किरीटी| ते ब्रह्मेशांत अणगटीं| कोंभ निघती ||१९९||
फळाचेनि वोझेपणें| ऊर्ध्वीं वोवांडें दुणें| जंव माघौतें बैसणें| मूळींचि होय ||२००||
प्राकृताही तरी रुखा| जें फळें दाटलीं होय शाखा| ते वोवांडली देखा| बुडासि ये ||२०१||
तैसें जेथूनि हा आघवा| संसारतरूचा उठावा| तियें मूळीं टेंकती पांडवा| वाढतेनि ज्ञानें ||२०२||
म्हणौनि ब्रह्मेशानापरौतें| वाढणें नाहीं जीवातें| तेथूनि मग वरौतें| ब्रह्मचि कीं ||२०३||
परी हें असो ऐसें| ब्रह्मादिक ते आंगवसें| ऊर्ध्वमुळासरिसें| न तुकती गा ||२०४||
आणीकही शाखा उपरता| जिया सनकादिक नामें विख्याता| तिया फळीं मूळीं नाडळता| भरलिया ब्रह्मीं ||२०५||
ऐसी मनुष्यापासूनि जाणावी| ऊर्ध्वीं ब्रह्मादिशेष पालवी| शाखांची वाढी बरवी| उंचावे पैं ||२०६||
पार्था ऊर्ध्वींचिया ब्रह्मादि| मनुष्यत्वचि होय आदि| म्हणौनि इयें अधीं| म्हणितलीं मूळें ||२०७||
एवं तुज अलौकिकु| हा अधोर्ध्वशाखु| सांगितला भवरुखु| ऊर्ध्वमूळु ||२०८||
आणि अधींचीं हीं मूळें| उपपत्ती परिसविली सविवळें| आतां परिस उन्मूळें| कैसेनि हा ||२०९||

न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिर्न च संप्रतिष्ठा |
अश्वत्थमेनं सुविरूढमूल मसङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा ||३||

परी तुझ्या हन पोटीं| ऐसें गमेल किरीटी| जे एवढें झाड उत्पाटी| ऐसें कायि असे ? ||२१०||
कें ब्रह्मयाच्या शेवटवरी| ऊर्ध्व शाखांची थोरी| आणि मूळ तंव निराकारीं| ऊर्ध्वीं असे ||२११||
हा स्थावराही तळीं| फांकत असे अधींच्या डाळीं| माजीं धांवतसे दुजा मूळीं| मनुष्यरूपीं ||२१२||
ऐसा गाढा आणि अफाटु| आतां कोण करी यया शेवटु| तरी झणीं हा हळुवटु| धरिसी भावो ||२१३||
परी हा उन्मूळावया दोषें| येथ सायासचि कायिसे| काय बाळा बागुल देशें| दवडावा आहे ? ||२१४||
गंधर्वदुर्ग कायी पाडावे| काय शशविषाण मोडावें| होआवें मग तोडावें| खपुष्प कीं ? ||२१५||
तैसा संसारु हा वीरा| रुख नाहीं साचोकारा| मा उन्मूळणीं दरारा| कायिसा तरी ? ||२१६||
आम्हीं सांगितली जे परी| मूळडाळांची उजरी| ते वांझेचीं घरभरी| लेकुरें जैशीं ||२१७||
कय कीजती चेइलेपणीं| स्वप्नींचीं तिये बोलणीं| तैशी जाण ते काहाणी| दुगळींचि ते ||२१८||
वांचूनि आम्हीं निरूपिलें जैसें| ययाचे अचळ मूळ असे तैसें| आणि तैसाचि जरी हा असे| साचोकारा ||२१९||
तरी कोणाचेनि संतानें| निपजती तया उन्मूळणें| काय फुंकिलिया गगनें| जाइजेल गा ||२२०||
म्हणौनि पैं धनंजया| आम्हीं वानिलें रूप तें माया| कासवीचेनि तुपें राया| वोगरिलें जैसें ||२२१||
मृगजळाचीं गा तळीं| तिये दिठी दुरूनि न्याहाळीं| वांचूनि तेणें पाणियें साळी केळी| लाविसी काई ? ||२२२||
मूळ अज्ञानचि तंव लटिकें| मा तयाचें कार्य हें केतुकें| म्हणौनि संसाररुख सतुकें| वावोचि गा ||२२३||
आणि अंतु यया नाहीं| ऐसें बोलिजे जें कांहीं| तेंही साचचि पाहीं| येकें परी ||२२४||
तरी प्रबोधु जंव नोहे| तंव निद्रे काय अंतु आहे ? | कीं रात्री न सरे तंव न पाहे| तया आरौतें ? ||२२५||
तैसा जंव पार्था| विवेकु नुधवी माथा| तंव अंतु नाहीं अश्वत्था| भवरूपा या ||२२६||
वाजतें वारें निवांत| जंव न राहे जेथिंचें तेथ| तंव तरंगतां अनंत| म्हणावीचि कीं ||२२७||
म्हणौनि सूर्यु जैं हारपे| तैं मृगजळाभासु लोपे| कां प्रभा जाय दीपें| मालवलेनि ||२२८||
तैसें मूळ अविद्या खाये| तें ज्ञान जैं उभें होये| तैंचि यया अंतु आहे| एऱ्हवीं नाहीं ||२२९||
तेवींचि हा अनादी| ऐसी ही आथी शाब्दी| तो आळु नोहे अनुरोधी| बोलातें या ||२३०||
जें संसारवृक्षाच्या ठायीं| साचोकार तंव नाहीं| मा नाहीं तया आदि काई| कोण होईल ? ||२३१||
जो साच जेथूनि उपजे| तयातें आदि हें साजे| आतां नाहींचि तो म्हणिजे| कोठूनियां ? ||२३२||
म्हणौनि जन्मे ना आहे| ऐसिया सांगों कवण माये| यालागीं नाहींपणेंचि होये| अनादि हा ||२३३||
वांझेचिया लेंका| कैंची जन्मपत्रिका| नभीं निळी भूमिका| कें कल्पूं पां ||२३४||
व्योमकुसुमांचा पांडवा| कवणें देंठु तोडावा| म्हणौनि नाहीं ऐसिया भवा| आदि कैंची ? ||२३५||
जैसें घटाचें नाहींपण| असतचि असे केलेनिवीण| तैसा समूळ वृक्षु जाण| अनादि हा ||२३६||
अर्जुना ऐसेनि पाहीं| आद्यंतु ययासि नाहीं| माजीं स्थिती आभासे कांहीं| परी टवाळ ते ||२३७||
ब्रह्मगिरीहूनि न निगे| आणि समुद्रींही कीर न रिगे| माजीं दिसे वाउगें| मृगांबु जैसें ||२३८||
तेसा आद्यंती कीर नाहीं| आणि साचही नोहे कहीं| परी लटिकेपणाची नवाई| पडिभासे गा ||२३९||
नाना रंगीं गजबजे| जैसें इंद्रधनुष्य देखिजे| तैसा नेणतया आपजे| आहे ऐसा ||२४०||
ऐसेनि स्थितीचिये वेळे| भुलवी अज्ञानाचे डोळे| लाघवी हरी मेखळे| लोकु जैसा ||२४१||
आणि नसतीचि श्यामिका| व्योमीं दिसे तैसी दिसो कां| तरी दिसणेंही क्षणा एका| होय जाय ||२४२||
स्वप्नींही मानिलें लटिकें| तरी निर्वाहो कां एकसारिखें| तेवीं आभासु हा क्षणिकें| रिताचि गा ||२४३||
देखतां आहे आवडें| घेऊं जाइजे तरी नातुडे| जैसा टिकु कीजे माकडें| जळामाजीं ||२४४||
तरंगभंगु सांडीं पडे| विजूही न पुरे होडे| आभासासि तेणें पाडें| होणें जाणें गा ||२४५||
जैसा ग्रीष्मशेषींचा वारा| नेणिजे समोर कीं पाठीमोरा| तैसी स्थिती नाहीं तरुवरा| भवरूपा यया ||२४६||
एवं आदि ना अंतु स्थिती| ना रूप ययासि आथी| आतां कायसी कुंथाकुंथी| उन्मूळणी गा ||२४७||
आपुलिया अज्ञानासाठीं| नव्हता थांवला किरीटी| तरी आतां आत्माज्ञानाच्या लोटीं| खांडेनि गा ||२४८||
वांचूणि ज्ञानेवीण ऐकें| उपाय करिसी जितुके| तिहीं गुंफसि अधिकें| रुखीं इये ||२४९||
मग किती खांदोखांदीं| यया हिंडावें ऊर्ध्वीं अधीं| म्हणौनि मूळचि अज्ञान छेदीं| सम्यक् ज्ञानें ||२५०||
एऱ्हवीं दोरीचिया उरगा| डांगा मेळवितां पैं गा| तो शिणुचि वाउगा| केला होय ||२५१||
तरावया मृगजळाची गंगा| डोणीलागीं धांवतां दांगा- | माजीं वोहळें बुडिजे पैं गा| साच जेवीं ||२५२||
तेवीं नाथिलिया संसारा| उपाईं जाचतया वीरा| आपणपें लोपे वारा| विकोपीं जाय ||२५३||
म्हणौनि स्वप्नींचिया घाया| ओखद चेवोचि धनंजया| तेवीं अज्ञानमूळा यया| ज्ञानचि खड्ग ||२५४||
परी तेचि लीला परजवे| तैसें वैराग्याचें नवें| अभंगबळ होआवें| बुद्धीसी गा ||२५५||
उठलेनि वैराग्यें जेणें| हा त्रिवर्गु ऐसा सांडणें| जैसें वमुनियां सुणें| आतांचि गेलें ||२५६||
हा ठायवरी पांडवा| पदार्थजातीं आघवा| विटवी तो होआवा| वैराग्य लाठु ||२५७||
मग देहाहंतेचें दळें| सांडूनि एकेचि वेळे| प्रत्यक्बुद्धी करतळें| हातवसावें ||२५८||
निसळें विवेकसाहणें| जें ब्रह्माहमस्मिबोधें सणाणें| मग पुरतेनि बोधें उटणें| एकलेचि ||२५९||
परी निश्चयाचें मुष्टिबळ| पाहावें एकदोनी वेळ| मग तुळावें अति चोखाळ| मननवरी ||२६०||
पाठीं हतियेरां आपणयां| निदिध्यासें एक जालिया| पुढें दुजें नुरेल घाया- | पुरतें गा ||२६१||
तें आत्मज्ञानाचें खांडें| अद्वैतप्रभेचेनि वाडें| नेदील उरों कवणेकडे| भववृक्षासी ||२६२||
शरदागमींचा वारा| जैसा केरु फेडी अंबरा| का उदयला रवी आंधारा| घोंटु भरी ||२६३||
नाना उपवढ होतां खेंवो| नुरे स्वप्नसंभ्रमाचा ठावो| स्वप्नप्रतीतिधारेचा वाहो| करील तैसें ||२६४||
तेव्हां ऊर्ध्वींचें मूळ| कां अधींचें हन शाखाजाळ| तें कांहींचि न दिसे मृगजळ| चादिणां जेवीं ||२६५||
ऐसेनि गा वीरनाथा| आत्मज्ञानाचिया खड्गलता| छेदुनिया भवाश्वत्था| ऊर्ध्वमूळातें ||२६६||

ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं यस्मिन् गता न निवर्तन्ति भूयः |
तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ||४||

मग इदंतेसि वाळलें| जें मीपणेंवीण डाहारलें| तें रूप पाहिजे आपलें| आपणचि ||२६७||
परी दर्पणाचेनि आधारें| एकचि करून दुसरें| मुख पाहाती गव्हारें| तैसें नको हो ||२६८||
हें पाहाणें ऐसें असे वीरा| जैसा न बोडलिया विहिरा| मग आपलिया उगमीं झरा| भरोनि ठाके ||२६९||
नातरी आटलिया अंभ| निजबिंबीं प्रतिबिंब| निहटे कां नभीं नभ| घटाभावीं ||२७०||
नाना इंधनांशु सरलेया| वन्हि परते जेवीं आपणपयां| तैसें आपेंआप धनंजया| न्याहाळणें जें गा ||२७१||
जिव्हे आपली चवी चाखणें| चक्षू निज बुबुळ देखणें| आहे तया ऐसें निरीक्षणें| आपुलें पैं ||२७२||
कां प्रभेसि प्रभा मिळे| गगन गगनावरी लोळे| नाना पाणी भरलें खोळे| पाणियाचिये ||२७३||
आपणचि आपणयातें| पाहिजे जें अद्वैतें| तें ऐसें होय निरुतें| बोलिजतु असे ||२७४||
जें पाहिजतेनवीण पाहिजे| कांहीं नेणणाचि जाणिजे| आद्यपुरुष कां म्हणिजे| जया ठायातें ||२७५||
तेथही उपाधीचा वोथंबा| घेऊनि श्रुति उभविती जिभा| मग नामरूपाचा वडंबा| करिती वायां ||२७६||
पैं भवस्वर्गा उबगले| मुमुक्षु योगज्ञाना वळघले| पुढती न यों इया निगाले| पैजा जेथ ||२७७||
संसाराचिया पायां पुढां| पळती वीतराग होडा| ओलांडोनि ब्रह्मपदाचा कर्मकडा| घालिती मागां ||२७८||
अहंतादिभावां आपुलियां| झाडा देऊनि आघवेया| पत्र घेती ज्ञानिये जया| मूळघरासी ||२७९||
पैं जेथुनी हे एवढी| विश्वपरंपरेची वेलांडी| वाढती आशा जैशी कोरडी| निदैवाची ||२८०||
जिये कां वस्तूचें नेणणें| आणिलें थोर जगा जाणणें| नाहीं तें नांदविलें जेणें| मी तूं जगीं ||२८१||
पार्था तें वस्तु पहिलें| आपणपें आपुलें| पाहिजे जैसें हिंवलें| हिंव हिंवें ||२८२||
आणीकही एक तया| वोळखण असे धनंजया| तरी जया कां भेटलिया| येणेंचि नाहीं ||२८३||
परी तया भेटती ऐसें| जे ज्ञानें सर्वत्र सरिसे| महाप्रळयांबूचे जैसें| भरलेपण ||२८४||

निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः |
द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैर्गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ||५||

जया पुरुषांचें कां मन| सांडोनि गेलें मोह मान| वर्षांतीं जैसें घन| आकाशातें ||२८५||
निकवड्या निष्ठुरा| उबगिजे जेवीं सोयरा| तैसें नागवती विकारां| वेटाळूं जे ||२८६||
फळली केळी उन्मूळे| तैसी आत्मलाभें प्रबळे| तयाची क्रिया ढाळेंढाळें| गळती आहे ||२८७||
आगी लगलिया रुखीं| देखोनि सैरा पळती पक्षी| तैसें सांडिलें अशेखीं| विकल्पीं जे ||२८८||
आइकें सकळ दोषतृणीं| अंकुरिजती जिये मेदिनी| तिये भेदबुद्धीची काहाणी| नाहीं जयातें ||२८९||
सूर्योदयासरिसी| रात्री पळोनि जाय अपैसी| गेली देहअहंता तैसी| अविद्येसवें ||२९०||
पैं आयुष्यहीना जीवातें| शरीर सांडी जेवीं अवचितें| तेवीं निदसुरें द्वैतें| सांडिले जे ||२९१||
लोहाचें साम्कडें परिसा| न जोडे अंधारु रवि जैसा| द्वैतबुद्धीचा तैसा| सदा दुकाळ जया ||२९२||
अगा सुखदुःखाकारें| द्वंद्वें देहीं जियें गोचरें| तियें जयां कां समोरें| होतीचिना ||२९३||
स्वप्नींचें राज्य कां मरण| नोहे हर्षशोकांसि कारण| उपवढलिया जाण| जियापरी ||२९४||
तैसेम् सुखदुःखरूपीं| द्वंद्वीं जे पुण्यपापीं| न घेपिजती सर्पीं| गरुड जैसें ||२९५||
आणि अनात्मवर्गनीर| सांडूनि आत्मरसाचें क्षीर| चरताति जे सविचार| राजहंसु ||२९६||
जैसा वर्षोनि भूतळीं| आपला रसु अंशुमाळी| मागौता आणी रश्मिजाळीं| बिंबासीचि ||२९७||
तैसें आत्मभ्रांतीसाठीं| वस्तु विखुरली बारावाटीं| ते एकवटिती ज्ञानदृष्टी| अखंड जे ||२९८||
किंबहुना आत्मयाचा| निर्धारीं विवेकु जयांचा| बुडाला वोघु गंगेचा| सिंधूमाजीं जैसा ||२९९||
पैं आघवेंचि आपुलेंपणें| नुरेचि जया अभिलाषणें| जैसें येथूनि पऱ्हां जाणें| आकाशा नाहीं ||३००||
जैसा अग्नीचा डोंगरु| नेघे कोणी बीज अंकुरु| तैसा मनीं जयां विकारु| उदैजेना ||३०१||
जैसा काढिलिया मंदराचळु| राहे क्षीराब्धि निश्चळु| तैसा नुठी जयां सळु| कामोर्मीचा ||३०२||
चंद्रमा कळीं धाला| न दिसे कोणें आंगी वोसावला| तेवीं अपेक्षेचा अवखळा| न पडे जयां ||३०३||
हें किती बोलूं असांगडें| जेवीं परमाणु नुरे वायूपुढें| तैसें विषयांचें नावडे| नांवचि जयां ||३०४||
एवं जे जे कोणी ऐसे| केले ज्ञानाग्नि हुताशें| ते तेथ मिळती जैसें| हेमीं हेम ||३०५||
तेथ म्हणिजे कवणें ठाईं| ऐसेंही पुससी कांहीं| तरी तें पद गा नाहीं| वेंचु जया ||३०६||
दृश्यपणें देखिजे| कां ज्ञेयत्वें जाणिजे| अमुकें ऐसें म्हणिजे| तें जें नव्हे ||३०७||

न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पवकः |
यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ||६||

पैं दीपाचिया बंबाळीं| कां चंद्र हन जें उजळी| हें काय बोलों अंशुमाळी| प्रकाशी जें ||३०८||
तें आघवेंचि दिसणें| जयाचें कां न देखणें| विश्व भासतसे जेणें| लपालेनी ||३०९||
जैसें शिंपीपण हारपे| तंव तंव खरें होय रुपें| कां दोरी लोपतां सापें| फार होइजे ||३१०||
तैसीं चंद्रसूर्यादि थोरें| इयें तेजें जियें फारें| तियें जयाचेनि आधारें| प्रकाशती ||३११||
ते वस्तु कीं तेजोराशी| सर्वभूतात्मक सरिसी| चंद्रसूर्याच्या मानसीं| प्रकाशे जे ||३१२||
म्हणौनि चंद्रसूर्य कडवसां| पडती वस्तूच्या प्रकाशा| यालागीं तेज जें तेजसा| तें वस्तूचें आंग ||३१३||
आणि जयाच्या प्रकाशीं| जग हारपे चंद्रार्केंसीं| सचंद्र नक्षत्रें जैसीं| दिनोदयीं ||३१४||
नातरी प्रबोधलिये वेळे| ते स्वप्नींची डिंडीमा मावळे| कां नुरेचि सांजवेळे| मृगतृष्णिका ||३१५||
तैसा जिये वस्तूच्या ठायीं| कोण्हीच कां आभासु नाहीं| तें माझें निजधाम पाहीं| पाटाचें गा ||३१६||
पुढती जे तेथ गेले| ते न घेती माघौतीं पाउलें| महोदधीं कां मिनले| स्रोत जैसे ||३१७||
कां लवणाची कुंजरी| सूदलिया लवणसागरीं| होयचि ना माघारी| परती जैसी ||३१८||
नाना गेलिया अंतराळा| न येतीचि वन्हिज्वाळा| नाहीं तप्तलोहौनि जळा| निघणें जेवीं ||३१९||
तेवीं मजसीं एकवट| जे जाले ज्ञानें चोखट| तयां पुनरावृत्तीची वाट| मोडली गा ||३२०||
तेथ प्रज्ञापृथ्वीचा रावो| पार्थु म्हणे जी जी पसावो| परी विनंती एकी देवो| चित्त देतु ||३२१||
तरी देवेंसि स्वयें एक होती| मग माघौते जे न येती| ते देवेंसि भिन्न आथी| कीं अभिन्न जी ||३२२||
जरी भिन्नचि अनादिसिद्ध| तरी न येती हें असंबद्ध| जे फुलां गेलें षट्पद| ते फुलेंचि होती पां ||३२३||
पैं लक्ष्याहूनि अनारिसे| बाण लक्ष्यीं शिवोनि जैसें| मागुते पडती तैसे| येतीचि ते ||३२४||
नातरी तूंचि ते स्वभावें| तरी कोणें कोणासि मिळावें| आपणयासी आपण रुपावें| शस्त्रें केवीं ? ||३२५||
म्हणौनि तुजसी अभिन्नां जीवां| तुझा संयोगवियोगु देवा| नये बोलों अवयवां| शरीरेंसीं ||३२६||
आणि जे सदां वेगळें तुजसीं| तयां मिळणीं नाहीं कोणे दिवशीं| मा येती न येती हे कायसी| वायबुद्धि ? ||३२७||
तरी कोण गा ते तूंतें| पावोनि न येती माघौते| हें विश्वतोमुखा मातें| बुझावीं जी ||३२८||
इये आक्षेपीं अर्जुनाच्या| तो शिरोमणि सर्वज्ञांचा| तोषला बोध शिष्याचा| देखोनियां ||३२९||
मग म्हणे गा महामती| मातें पावोनि न येती पुढती| ते भिन्नाभिन्न रिती| आहाती दोनी ||३३०||
जैं विवेकें खोलें पाहिजे| तरी मी तेचि ते सहजें| ना आहाचवाहाच तरी दुजे| ऐसेही गमती ||३३१||
जैसे पाणियावरी वेगळ| तळपतां दिसती कल्लोळ| एऱ्हवीं तरी निखिळ| पाणीचि तें ||३३२||
कां सुवर्णाहुनि आनें| लेणीं गमती भिन्नें| मग पाहिजे तंव सोनें| आघवेंचि तें ||३३३||
तैसें ज्ञानाचिये दिठी| मजसीं अभिन्नचि ते किरीटी| येर भिन्नपण तें उठी| अज्ञानास्तव ||३३४||
आणि साचोकारेनि वस्तुविचारें| कैचें मज एकासि दुसरें| भिन्नाभिन्नव्यवहारें| उमसिजेल ||३३५||
आघवेंचि आकाश सूनि पोटीं| बिंबचि जैं आते खोटी| तैं प्रतिबिंब कें उठी| कें रश्मि शिरे ? ||३३६||
कां कल्पांतींचिया पाणिया| काय वोत भरिती धनंजया ? | म्हणौनि कैंचें अंश अविक्रिया| एका मज ||३३७||
परी ओघाचेनि मेळें| पाणी उजू परी वांकुडें जालें| रवी दुजेपण आलें| तोयबगें ||३३८||
व्योम चौफळें कीं वाटोळें| हें ऐसें कायिसयाही मिळे| परी घटमठीं वेंटाळें| तैसेंही आथी ||३३९||
हां गा निद्रेचेनि आधारें| काय एकलेनि जग न भरे ? | स्वप्नींचेनि जैं अवतरे| रायपणें ||३४०||
कां मिनलेनि किडाळें| वानिभेदासि ये सोळें| तैसा स्वमाये वेंटाळें| शुद्ध जैं मी ||३४१||
तैं अज्ञान एक रूढे| तेणें कोऽहंविकल्पाचें मांडे| मग विवरूनि कीजे फुडें| देहो मी ऐसें ||३४२||

ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः |
मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ||७||

ऐसें शरीराचि येवढें| जै आत्मज्ञान वेगळें पडे| तैं माझा अंशु आवडे| थोडेपणें ||३४३||
समुद्र कां वायुवशें| तरंगाकार उल्लसें| तो समुद्रांशु ऐसा दिसे| सानिवा जेवीं ||३४४||
तेवीं जडातें जीवविता| देहाहंता उपजविता| मी जीव गमें पंडुसुता| जीवलोकीं ||३४५||
पैं जीवाचिया बोधा| गोचरु जो हा धांदा| तो जीवलोकशब्दा| अभिप्रावो ||३४६||
अगा उपजणें निमणें| हें साचचि जे कां मानणें| तो जीवलोकु मी म्हणे| संसारु हन ||३४७||
एवंविध जीवलोकीं| तूं मातें ऐसा अवलोकीं| जैसा चंद्रु कां उदकीं| उदकातीत ||३४८||
पैं काश्मीराचा रवा| कुंकुमावरी पांडवा| आणिका गमे लोहिवा| तो तरी नव्हे ||३४९||
तैसें अनादिपण न मोडे| माझें अक्रियत्व न खंडे| परी कर्ता भोक्ता ऐसें आवडे| ते जाण गा भ्रांती ||३५०||
किंबहुना आत्मा चोखटु| होऊनि प्रकृतीसी एकवटु| बांधे प्रकृतिधर्माचा पाटु| आपणपयां ||३५१||
पैं मनादि साही इंद्रियें| श्रोत्रादि प्रकृतिकार्यें| तियें माझीं म्हणौनि होये| व्यापारारूढ ||३५२||
जैसें स्वप्नीं परिव्राजें| आपणपयां आपण कुटुंब होईजे| मग तयाचेनि धांविजे| मोहें सैरा ||३५३||
तैसा आपलिया विस्मृती| आत्मा आपणचि प्रकृती- | सारिखा गमोनि पुढती| तियेसीचि भजे ||३५४||
मनाच्या रथीं वळघे| श्रवणाचिया द्वारें निघे| मग शब्दाचिया रिघे| रानामाजीं ||३५५||
तोचि प्रकृतीचा वागोरा| त्वचेचिया मोहरा| आणि स्पर्शाचिया घोरा| वना जाय ||३५६||
कोणे एके अवसरीं| रिघोनि नेत्राच्या द्वारीं| मग रूपाच्या डोंगरीं| सैरा हिंडे ||३५७||
कां रसनेचिया वाटा| निघोनि गा सुभटा| रसाचा दरकुटा| भरोंचि लागे ||३५८||
नातरी येणेंचि घ्राणें| जैं देहांशु करी निघणें| मग गंधाची दारुणें| आडवें लंघी ||३५९||
ऐसेनि देहेंद्रियनायकें| धरूनि मन जवळिकें| भोगिजती शब्दादिकें| विषयभरणें ||३६०||

शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः |
गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात् ||८||

परी कर्ता भोक्ता ऐसें| हें जीवाचे तैंचि दिसे| जैं शरीरीं कां पैसे| एकाधिये ||३६१||
जैसा आथिला आणि विलासिया| तैंचि वोळखों ये धनंजया| जैं राजसेव्या ठाया| वस्तीसि ये ||३६२||
तैसा अहंकर्तृत्वाचा वाढु| कां विषयेंद्रियांचा धुमाडु| हा जाणिजे तैं निवाडु| जैं देह पाविजे ||३६३||
अथवा शरीरातें सांडी| तऱ्ही इंद्रियांची तांडी| हे आपणयांसवें काढी| घेऊनि जाय ||३६४||
जैसा अपमानिला अतिथी| ने सुकृताची संपत्ति| कां साइखडेयाची गती| सूत्रतंतू ||३६५||
नाना मावळतेनि तपनें| नेइजेती लोकांचीं दर्शनें| हें असो द्रुती पवनें| नेईजे जैसी ||३६६||
तेवीं मनःषष्ठां ययां| इंद्रियांतें धनंजया| देहराजु ने देहा- | पासूनि गेला ||३६७||

श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च |
अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते ||९||

मग येथ अथवा स्वर्गीं| जेथ जें देह आपंगी| तेथ तैसेंचि पुढती पांगी| मनादिक ||३६८||
जैसा मालवलिया दिवा| प्रभेसी जाय पांडवा| मग उजळिजे तेथ तेधवां| तैसाचि फांके ||३६९||
तरी ऐसैसिया राहाटी| अविवेकियांचे दिठी| येतुलें हें किरीटी| गमेचि गा ||३७०||
जे आत्मा देहासि आला| आणि विषयो येणेंचि भोगिला| अथवा देहोनि गेला| हें साचचि मानिती ||३७१||
एऱ्हवीं येणें आणि जाणें| कां करणें हा भोगणें| हें प्रकृतीचें तेणें| मानियेलें ||३७२||

उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितं |
विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः ||१०||

यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितं |
यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः ||११||

परी देहाचे मोटकें उभें| आणि चेतना तेथ उपलभे| तिये चळवळेचेनि लोभें| आला म्हणती ||३७३||
तैसेंचि तयां संगती| इंद्रियें आपुलाल्या अर्थीं वर्तती| तया नांव सुभद्रापती| भोगणें जया ||३७४||
पाठीं भोगक्षीण आपैसे| देह गेलिया ते न दिसे| तेथें गेला गेला ऐसें| बोभाती गा ||३७५||
पैं रुखु डोलतु देखावा| तरी वारा वाजतु मानावा| रुखु नसे तेथें पांडवा| नाहीं तो गा ? ||३७६||
कां आरिसा समोर ठेविजे| आणि आपणपें तेथ देखिजे| तरी तेधवांचि जालें मानिजे| काय आधीं नाहीं ? ||३७७||
कां परता केलिया आरिसा| लोपु जाला तया आभासा| तरी आपणपें नाहीं ऐसा| निश्चयो करावा ? ||३७८||
शब्द तरी आकाशाचा| परी कपाळीं पिटे मेघाचा| कां चंद्रीं वेगु अभ्राचा| अरोपिजे ||३७९||
तैसें होइजे जाइजे देहें| तें आत्मसत्ते अविक्रिये| निष्टंकिती गा मोहें| आंधळे ते ||३८०||
येथ आत्मा आत्मयाच्या ठायीं| देखिजे देहींचा धर्मु देहीं| ऐसें देखणें तें पाहीं| आन आहाती ||३८१||
ज्ञानें कां जयाचे डोळे| देखोनि न राहती देहींचे खोळे| सूर्यरश्मी आणियाळे| ग्रीष्मीं जैसें ||३८२||
तैसे विवेकाचेनि पैसें| जयांची स्फूर्ती स्वरूपीं बैसे| ते ज्ञानिये देखती ऐसें| आत्मयातें ||३८३||
जैसें तारांगणीं भरलें| गगन समुद्रीं बिंबलें| परी तें तुटोनि नाहीं पडिलें| ऐसें निवडे ||३८४||
गगन गगनींचि आहे| हें आभासे तें वाये| तैसा आत्मा देखती देहें| गंवसिलाही ||३८५||
खळाळाच्या लगबगीं| फेडूनि खळाळाच्या भागीं| देखिजे चंद्रिका कां उगी| चंद्रीं जेवीं ||३८६||
कां नाडरचि भरे शोषें| सूर्यु तो जैसा तैसाचि असे| देह होतां जातां तैसें| देखती मातें ||३८७||
घटु मठु घडले| तेचि पाठीं मोडले| परी आकाश तें संचलें| असतचि असे ||३८८||
तैसें अखंडे आत्मसत्ते| अज्ञानदृष्टि कल्पितें| हें देहचि होतें जातें| जाणती फुडें ||३८९||
चैतन्य चढे ना वोहटे| चेष्टवी ना चेष्टे| ऐसें आत्मज्ञानें चोखटें| जाणती ते ||३९०||
आणि ज्ञानही आपैतें होईल| प्रज्ञा परमाणुही उगाणा घेईल| सकळ शास्त्रांचें येईल| सर्वस्व हातां ||३९१||
परी ते व्युत्पत्ति ऐसी| जरी विरक्ति न रिगे मानसीं| तरी सर्वात्मका मजसीं| नव्हेचि भेटी ||३९२||
पैं तोंड भरो कां विचारा| आणि अंतःकरणीं विषयांसि थारा| तरी नातुडें धनुर्धरा| त्रिशुद्धी मी ||३९३||
हां गा वोसणतयाच्या ग्रंथीं| काई तुटती संसारगुंती ? | कीं परिवसिलिया पोथी| वाचिली होय ? ||३९४||
नाना बांधोनियां डोळे| घ्राणीं लाविजती मुक्ताफळें| तरी तयांचें काय कळे| मोल मान ? ||३९५||
तैसा चित्तीं अहंते ठावो| आणि जिभे सकळशास्त्रांचा सरावो| ऐसेनि कोडी एक जन्म जावो| परी न पविजे मातें ||३९६||
जो एक मी कां समस्तीं| व्यापकु असें भूतजातीं| ऐक तिये व्याप्ती| रूप करूं ||३९७||

यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम् |
यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ||१२||

तरी सूर्यासकट आघवी| हे विश्वरचना जे दावी| ते दीप्ति माझी जाणावी| आद्यंतीं आहे ||३९८||
जल शोषूनि गेलिया सविता| ओलांश पुरवीतसे जे माघौता| ते चंद्रीं पंडुसुता| ज्योत्स्ना माझी ||३९९||
आणि दहन- पाचनसिद्धी| करीतसे जें निरवधी| ते हुताशीं तेजोवृद्धी| माझीचि गा ||४००||

गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा |
पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः ||१३||

मी रिगालों असें भूतळीं| म्हणौनि समुद्र महाजळीं| हे पांसूचि ढेंपुळी| विरेचिना ||४०१||
आणी भूतेंही चराचरें| हे धरितसे जियें अपारें| तियें मीचि धरी धरे| रिगोनियां ||४०२||
गगनीं मी पंडुसुता| चंद्राचेनि मिसें अमृता| भरला जालों चालता| सरोवरु ||४०३||
तेथूनि फांकती रश्मिकर| ते पाट पेलूनि अपार| सर्वौषधींचे आगर| भरित असें मी ||४०४||
ऐसेनि सस्यादिकां सकळां| करी धान्यजाती सुकाळा| दें अन्नद्वारां जिव्हाळा| भूतजातां ||४०५||
आणि निपजविलें अन्न| तरी तैसें कैचें दीपन| जेणें जिरूनि समाधान| भोगिती जीव ||४०६||

अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः |
प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् ||१४||

म्हणौनि प्राणिजातांच्या घटीं| करूनि कंदावरी आगिठी| दीप्ति जठरींही किरीटी| मीचि जालों ||४०७||
प्राणापानाच्या जोडभातीं| फुंकफुंकोनियां अहोराती| आटीतसें नेणों किती| उदरामाजीं ||४०८||
शुष्कें अथवा स्निग्धें| सुपक्वें कां विदग्धें| परी मीचि गा चतुर्विधें| अन्नें पचीं ||४०९||
एवं मीचि आघवें जन| जना निरवितें मीचि जीवन| जीवनीं मुख्य साधन| वन्हिही मीचि ||४१०||
आतां ऐसियाहीवरी काई| सांगों व्याप्तीची नवाई| येथ दुजें नाहींचि घेईं| सर्वत्र मी गा ||४११||
तरी कैसेनि पां वेखें| सदा सुखियें एकें| एकें तियें बहुदुःखें| क्रांत भूतें ||४१२||
जैसी सगळिये पाटणीं| एकेंचि दीपें दिवेलावणी| जालिया कां न देखणी| उरलीं एकें ||४१३||
ऐसी हन उखिविखी| करित आहासि मानसीं कीं| तरी परिस तेही निकी| शंका फेडुं ||४१४||
पैं आघवा मीचि असें| येथ नाहीं कीर अनारिसें| परी प्राणियांचिया उल्लासें| बुद्धि ऐसा ||४१५||
जैसें एकचि आकाशध्वनी| वाद्यविशेषीं आनानीं| वाजावें पडे भिन्नीं| नादांतरीं ||४१६||
कां लोकचेष्टीं वेगळालां| जो हा एकचि भानु उदैला| तो आनानी परी गेला| उपयोगासी ||४१७||
नाना बीजधर्मानुरूप| झाडीं उपजविलें आप| तैसें परिणमलें स्वरूप| माझें जीवां ||४१८||
अगा नेणा आणि चतुरा| पुढां निळयांचा दुसरा| नेणा सर्पत्वें जाला येरा| सुखालागीं ||४१९||
हें असो स्वातीचें उदक| शुक्तीं मोतीं व्याळीं विख| तैसा सज्ञानांसी मी सुख| दुःख तों अज्ञानांसी ||४२०||

सर्वस्य चाहं हृदि संनिविष्टो मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च |
वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृद्वेदविदेवचाहम् ||१५||

एऱ्हवीं सर्वांच्या हृदयदेशीं| मी अमुका आहें ऐसी| जे बुद्धि स्फुरे अहर्निशीं| ते वस्तु गा मी ||४२१||
परी संतासवें वसतां| योगज्ञानीं पैसतां| गुरुचरण उपासितां| वैराग्येंसीं ||४२२||
येणेंचि सत्कर्में| अशेषही अज्ञान विरमे| जयांचें अहं विश्रामे| आत्मरूपीं ||४२३||
ते आपेआप देखोनि देखीं| मियां आत्मेनि सदा सुखी| येथें मीवांचून अवलोकीं| आन हेतु असे ? ||४२४||
अगा सूर्योदयो जालिया| सूर्यें सूर्यचि पहावा धनंजया| तेवीं मातें मियां जाणावया| मीचि हेतु ||४२५||
ना शरीरपरातें सेवितां| संसारगौरवचि ऐकतां| देहीं जयांची अहंता| बुडोनि ठेली ||४२६||
ते स्वर्गसंसारालागीं| धांवतां कर्ममार्गीं| दुःखाच्या सेलभागीं| विभागी होती ||४२७||
परी हेंही होणें अर्जुना| मजचिस्तव तया अज्ञाना| जैसा जागताचि हेतु स्वप्ना| निद्रेतें होय ||४२८||
पैं अभ्रें दिवसु हरपला| तोहि दिवसेंचि जाणों आला| तेवीं मी नेणोनि विषयो देखिला| मजचिस्तव भूतीं ||४२९||
एवं निद्रा कां जागणिया| प्रबोधुचि हेतु धनंजया| तेवीं ज्ञाना अज्ञाना जीवां यां| मीचि मूळ ||४३०||
जैसें सर्पत्वा कां दोरा| दोरुचि मूळ धनुर्धरा| तैसा ज्ञाना अज्ञानाचिया संसारा| मियांचि सिद्धु ||४३१||
म्हणौनि जैसा असें तैसया| मातें नेणोनि धनंजया| वेदु जाणों गेला तंव तया| जालिया शाखा ||४३२||
तरी तिहीं शाखाभेदीं| मीचि जाणिजे त्रिशुद्धी| जैसा पूर्वापरा नदी| समुद्रचि ठी ||४३३||
आणि महासिद्धांतापासीं| श्रुति हारपतीं शब्देंसीं| जैसिया सगंधा आकाशीं| वातलहरी ||४३४||
तैसें समस्तही श्रुतिजात| ठाके लाजिले ऐसें निवांत| तें मीचि करीं यथावत| प्रकटोनियां ||४३५||
पाठीं श्रुतिसकट अशेष| जग हारपे जेथ निःशेष| तें निजज्ञानही चोख| जाणता मीचि ||४३६||
जैसें निदेलिया जागिजे| तेव्हां स्वप्नींचे कीर नाहीं दुजें| परी एकत्वही देखों पाविजे| आपलेंचि ||४३७||
तैसें आपलें अद्वयपण| मी जाणतसें दुजेनवीण| तयाही बोधाकारण| जाणता मीचि ||४३८||
मग आगी लागलिया कापुरा| ना काजळी ना वैश्वानरा| उरणें नाहीं वीरा| जयापरी ||४३९||
तेवीं समूळ अविद्या खाये| तें ज्ञानही जैं बुडोनि जाये| तऱ्ही नाहीं कीर नोहे| आणि न साहे असणेंही ||४४०||
पैं विश्व घेऊनि गेला मागेंसीं| तया चोरातें कवण कें गिंवसी ? | जे कोणी एकी दशा ऐसी| शुद्ध ते मी ||४४१||
ऐसी जडाजडव्याप्ती| रूप करितां कैवल्यपती| ठी केली निरुपहितीं| आपुल्या रूपीं ||४४२||
तो आघवाचि बोधु सहसा| अर्जुनीं उमटला कैसा| व्योमींचा चंद्रोदयो जैसा| क्षीरार्णवीं ||४४३||
कां प्रतिभिंती चोखटे| समोरील चित्र उमटे| तैसा अर्जुनें आणि वैकुंठें| नांदतसे बोधु ||४४४||
तरी बाप वस्तुस्वभावो| फावे तंव तंव गोडिये थांवो| म्हणौनि अनुभवियांचा रावो| अर्जुन म्हणे ||४४५||
जी व्यापकपण बोलतां| निरुपाधिक जें आतां| स्वरूप प्रसंगता| बोलिले देवो ||४४६||
ते एक वेळ अव्यंगवाणें| कीजो कां मजकारणें| तेथ द्वारकेचा नाथु म्हणे| भलें केलें ||४४७||
पैं अर्जुना आम्हांहि वाडेंकोडें| अखंडा बोलों आवडे| परी काय कीजे न जोडे| पुसतें ऐसें ||४४८||
आजि मनोरथांसि फळ| जोडलासि तूं केवळ| जे तोंड भरूनि निखळ| आलासि पुसों ||४४९||
जें अद्वैताहीवरी भोगिजे| तें अनुभवींच तूं विरजे| पुसोनि मज माझें| देतासि सुख ||४५०||
जैसा आरिसा आलिया जवळां| दिसे आपणपें आपला डोळा| तैसा संवादिया तूं निर्मळा| शिरोमणी ||४५१||
तुवां नेणोनि पुसावें| मग आम्ही परिसऊं बैसावें| तो गा हा पाडु नव्हे| सोयरेया ||४५२||
ऐसें म्हणौनि आलिंगिलें| कृपादृष्टी अवलोकिलें| मग देवो काय बोलिले| अर्जुनेंसीं ||४५३||
पैं दोहीं वोठीं एक बोलणें| दोहीं चरणीं एक चालणें| तैसें पुसणें सांगणें| तुझें माझें ||४५४||
एवं आम्ही तुम्ही येथें| देखावें एका अर्थातें| सांगतें पुसतें येथें| दोन्ही एक ||४५५||
ऐसा बोलत देवो भुलला मोहें| अर्जुनातें आलिंगूनि ठाये| मग बिहाला म्हणे नोहें| आवडी हे ||४५६||
जाले इक्षुरसाचें ढाळ| तरी लवण देणें किडाळ| जे संवादसुखाचें रसाळ| नासेल थितें ||४५७||
आधींच आम्हां यया कांहीं| नरनारायणासी भिन्न नाहीं| परी आतां जिरो माझ्या ठाईं| वेगु हा माझा ||४५८||
इया बुद्धी सहसा| श्रीकृष्ण म्हणे वीरेशा| पैं गा तो तुवां कैसा| प्रश्नु केला ? ||४५९||
जो अर्जुन श्रीकृष्णीं विरत होता| तो परतोनि मागुता| प्रश्नावळीची कथा| ऐकों आला ||४६०||
तेथ सद्गदें बोलें| अर्जुनें जी जी म्हणितलें| निरुपाधिक आपुलें| रूप सांगा ||४६१||
यया बोला तो शारङ्गी| तेंचि सांगावयालागीं| उपाधी दोहीं भागीं| निरूपीत असे ||४६२||
पुसिलिया निरुपहित| उपाधि कां सांगे येथ| हें कोण्हाही प्रस्तुत| गमे जरी ||४६३||
तरी ताकाचें अंश फेडणें| याचि नांव लोणी काढणें| चोखाचिये शुद्धी तोडणें| कीडचि जेवीं ||४६४||
बाबुळीचि सारावी हातें| परी पाणी तंव असे आइतें| अभ्रचि जावें गगन तें| सिद्धचि कीं ||४६५||
वरील कोंडियाचा गुंडाळा| झाडूनि केलिया वेगळा| कणु घेतां विरंगोळा| असे काई ? ||४६६||
तैसा उपाधि उपहितां| शेवटु जेथ विचारितां| तें कोणातेंही न पुसतां| निरुपाधिक ||४६७||
जैसें न सांगणेंवरी| बाळा पतीसी रूप करी| बोल निमालेपणें विवरी| अचर्चातें ||४६८||
पैं सांगणेया जोगें नव्हे| तेथींचें सांगणें ऐसें आहे| म्हणौनि उपाधि लक्ष्मीनाहे| बोलिजे आदीं ||४६९||
पाडिव्याची चंद्ररेखा| निरुती दावावया शाखा| दाविजे तेवीं औपाधिका| बोली इया ||४७०||

द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च |
क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ||१६||

मग तो म्हणे गा सव्यसाची| पैं इये संसारपाटणींची| वस्ती साविया टांची| दुपुरुषीं ||४७१||
जैसी आघवांचि गगनीं| नांदत दिवोरात्री दोन्ही| तैसे संसार राजधानीं| दोन्हीचि हे ||४७२||
आणिकही तिजा पुरुष आहे| परी तो या दोहींचें नांव न साहे| जो उदेला गांवेंसीं खाये| दोहींतें ययां ||४७३||
परी ते तंव गोठी असो| आधीं दोन्हींची हे परियेसों| जें संसारग्रामा वसों| आले असती ||४७४||
एक आंधळा वेडा पंगु| येर सर्वांगें पुरता चांगु| परी ग्रामगुणें संगु| घडला दोघां ||४७५||
तया एका नाम क्षरु| येरातें म्हणती अक्षरु| इहीं दोहींचि परी संसारु| कोंदला असे ||४७६||
आतां क्षरु तो कवणु| अक्षरु तो किं लक्षणु| हा अभिप्रायो संपूर्णु| विवंचूं गा ||४७७||
तरी महदहंकारा- | लागुनियां धनुर्धरा| तृणांतींचा पांगोरा- | वरी पैं गा ||४७८||
जें कांहीं सानें थोर| चालतें अथवा स्थिर| किंबहुना गोचर| मनबुद्धींसि जें ||४७९||
जेतुलें पांचभौतिक घडतें| जें नामरूपा सांपडतें| गुणत्रयाच्या पडतें| कामठां जें ||४८०||
भूताकृतीचें नाणें| घडत भांगारें जेणें| काळासि जूं खेळणें| जिहीं कवडां ||४८१||
जाणणेंचि विपरीतें| जें जें कांहीं जाणिजेतें| जें प्रतिक्षणीं निमतें| होऊनियां ||४८२||
अगा काढूनि भ्रांतीचे दांग| उभवी सृष्टीचें आंग| हें असो बहु जग| जया नाम ||४८३||
पैं अष्टधा भिन्न ऐसें| जें दाविलें प्रकृतिमिसें| जें क्षेत्रद्वारां छत्तिसें| भागी केलें ||४८४||
हें मागील सांगों किती| अगा आतांचि जें प्रस्तुतीं| वृक्षाकार रूपाकृती| निरूपिलें ||४८५||
तें आघवेंचि साकारें| कल्पुनी आपणपयां पुरे| जालें असें तदनुसारें| चैतन्यचि ||४८६||
जैसा कुहां आपणचि बिंबें| सिंह प्रतिबिंब पाहतां क्षोभे| मग क्षोभला समारंभें| घाली तेथ ||४८७||
कां सलिलीं असतचि असे| व्योमावरी व्योम बिंबे जैसें| अद्वैत होऊनि तैसें| द्वैत घेपे ||४८८||
अर्जुना गा यापरी| साकार कल्पूनि पुरीं| आत्मा विस्मृतीचि करी| निद्रा तेथ ||४८९||
पैं स्वप्नीं सेजार देखिजे| मग पहुडणें जैसें तेथ कीजे| तैसें पुरीं शयन देखिजे| आत्मयासी ||४९०||
पाठीं तिये निद्रेचेनि भरें| मी सुखी दुःखी म्हणत घोरें| अहंममतेचेनि थोरें| वोसणायें सादें ||४९१||
हा जनकु हे माता| हा मी गौर हीन पुरता| पुत्र वित्त कांता| माझें हें ना ||४९२||
ऐसिया वेंघोनि स्वप्ना| धांवत भवस्वर्गाचिया राना| तया चैतन्या नाम अर्जुना| क्षर पुरुषु गा ||४९३||
आतां ऐक क्षेत्रज्ञु येणें| नामें जयातें बोलणें| जग जीवु कां म्हणे| जिये दशेतें ||४९४||
जो आपुलेनि विसरें| सर्व भूतत्वें अनुकरें| तो आत्मा बोलिजे क्षरें| पुरुष नामें ||४९५||
जे तो वस्तुस्थिती पुरता| म्हणौनि आली पुरुषता| वरी देहपुरीं निदैजतां| पुरुषनामें ||४९६||
आणि क्षरपणाचा नाथिला| आळु यया ऐसेनि आला| जे उपाधींचि आतला| म्हणौनियां ||४९७||
जैसी खळाळीचिया उदका- | सरसीं आंदोळे चंद्रिका| तैसा विकारां औपाधिका| ऐसाचि गमे ||४९८||
कां खळाळु मोटका शोषे| आणि चंद्रिका तैं सरिसींच भ्रंशे| तैसा उपाधिनाशीं न दिसे| उपाधिकु ||४९९||
ऐसें उपाधीचेनि पाडें| क्षणिकत्व यातें जोडे| तेणें खोंकरपणें घडे| क्षर हें नाम ||५००||
एवं जीवचैतन्य आघवें| हें क्षर पुरुष जाणावें| आतां रूप करूं बरवें| अक्षरासी ||५०१||
तरी अक्षरु जो दुसरा| पुरुष पैं धनुर्धरा| तो मध्यस्थु गा गिरिवरां| मेरु जैसा ||५०२||
जे तो पृथ्वी पाताळ स्वर्गीं| इहीं न भेदे तिहीं भागीं| तैसा दोहीं ज्ञानाज्ञानांगीं| पडेना जो ||५०३||
ना यथार्थज्ञानें एक होणें| ना अन्यथात्वें दुजें घेणें| ऐसें निखिळ जें नेणणें| तेंचि तें रूप ||५०४||
पांसुता निःशेष जाये| ना घटभांडादि होये| तया मृत्पिंडा ऐसें आहे| मध्यस्थ जें ||५०५||
पैं आटोनि गेलिया सागरु| मग तरंगु ना नीरु| तया ऐशी अनाकारु| जे दशा गा ||५०६||
पार्था जागणें तरी बुडे| परी स्वप्नाचें कांहीं न मांडे| तैसिये निद्रे सांगडें| न्याहाळणें जें ||५०७||
विश्व आघवेंचि मावळे| आणि आत्मबोधु तरी नुजळे| तिये अज्ञानदशे केवळे| अक्षरु नाम ||५०८||
सर्वां कळीं सांडिलें जैसें| चंद्रपण उरे अंवसे| रूप जाणावें तैसें| अक्षराचें ||५०९||
पैं सर्वोपाधिविनाशें| हे जीवदशा जेथ पैसे| फळपाकांत जैसें| झाड बीजीं ||५१०||
तैसें उपाधी उपहित| थोकोनि ठाके जेथ| तयातें अव्यक्त| बोलती गा ||५११||
घन अज्ञान सुषुप्ती| तो बीजभावो म्हणती| येर स्वप्न हन जागृती| फळभावो तयाचा ||५१२||
जयासी कां बीजभावो| वेदांतीं केला ऐसा आवो| तो तया पुरुषा ठावो| अक्षराचा ||५१३||
जेथूनि अन्यथाज्ञान| फांकोनि जागृति स्वप्न| नानाबुद्धीचें रान| रिगालें असे ||५१४||
जीवत्व जेथुनी किरीटी| विश्व उठतचि उठी| ते उभय भेदांची मिठी| अक्षरु पुरुषु ||५१५||
येरु क्षर पुरुषु कां जनीं| जिहीं खेळे जागृतीं स्वप्नीं| तिया अवस्था जो दोन्ही| वियाला गा ||५१६||
पैं अज्ञानघनसुषुप्ती| ऐसैसी जे कां ख्याती| या उणी एकी प्राप्ती| ब्रह्माची जे ||५१७||
साचचि पुढती वीरा| जरी न येतां स्वप्न जागरा| तरी ब्रह्मभावो साचोकारा| म्हणों येता ||५१८||
परी प्रकृतिपुरुषें दोनी| अभ्रें जालीं जियें गगनीं| क्षेत्रक्षेत्रज्ञु स्वप्नीं| देखिला जियें ||५१९||
हें असो अधोशाखा| या संसाररूपा रुखा| मूळ तें रूप पुरुषा| अक्षराचें ||५२०||
हा पुरुषु कां म्हणिजे| जे पूर्णपणेंचि निजें| पैं मायापुरीं पहुडिजे| तेणेंही बोलें ||५२१||
आणि विकारांची जे वारी| ते विपरीत ज्ञानाची परी| नेणिजे जिये माझारीं| ते सुषुप्ती गा हा ||५२२||
म्हणौनि यया आपैसें| क्षरणें या नसे| आणिकेंही हा न नाशे| ज्ञानाउणें ||५२३||
यालागीं हा अक्षरु| ऐसा वेदांतीं डगरु| केला देशी थोरु| सिद्धांताच्या ||५२४||
ऐसें जीवकार्य कारण| जया मायासंगुचि लक्षण| अक्षर पुरुषु जाण| चैतन्य तें ||५२५||

उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः |
यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ||१७||

आतां अन्यथाज्ञानीं| या दोनी अवस्था जया जनीं| तया हरपती घनीं| अज्ञानतत्त्वीं ||५२६||
तें अज्ञान ज्ञानीं बुडालिया| ज्ञानें कीर्तिमुखत्व केलिया| जैसा वन्हि काष्ठ जाळूनियां| स्वयें जळे ||५२७||
तैसें अज्ञान ज्ञानें नेलें| आपण वस्तु देऊनि गेलें| ऐसें जाणणेंनिवीण उरलें| जाणतें जें ||५२८||
तें तो गा उत्तम पुरुषु| जो तृतीय कां निष्कर्षु| दोहींहून आणिकु| मागिला जो ||५२९||
सुषुप्तीं आणि स्वप्ना- | पासूनि बहुवें अर्जुना| जागणें जैसें आना| बोधाचेंचि ||५३०||
कां रश्मी हन मृगजळा- | पासूनि अर्कमंडळा| अफाटु तेवीं वेगळा| उत्तमु गा ||५३१||
हें ना काष्ठींचा काष्ठाहुनी| अनारिसा जैसा वन्ही| तैसा क्षराक्षरापासुनी| आनचि तो ||५३२||
पैं ग्रासूनि आपली मर्यादा| एक करीत नदीनदां| उठी कल्पांतीं उदावादा| एकार्णवाचा ||५३३||
तैसें स्वप्न ना सुषुप्ती| ना जागराची गोठी आथी| जैसी गिळिली दिवोराती| प्रळयतेजें ||५३४||
मग एकपण ना दुजें| असें नाहीं हें नेणिजे| अनुभव निर्बुजे| बुडाला जेथें ||५३५||
ऐसें आथि जें कांहीं| तें तो उत्तम पुरुषु पाहीं| जें परमात्मा इहीं| बोलिजे नामीं ||५३६||
तेंही एथ न मिसळतां| बोलणें जीवत्वें पंडुसुता| जैसी बुडणेयाची वार्ता| थडियेचा कीजे ||५३७||
तैसें विवेकाचिये कांठीं| उभें ठाकलिया किरीटी| परावराचिया गोठी| करणें वेदां ||५३८||
म्हणौनि पुरुषु क्षराक्षरु| दोन्ही देखोनि अवरु| यातें म्हणती परु| आत्मरूप ||५३९||
अर्जुना ऐसिया परी| परमात्मा शब्दवरी| सूचिजे गा अवधारीं| पुरुषोत्तमु ||५४०||
एऱ्हवीं न बोलणेंचि बोलणें| जेथिंचें सर्व नेणिवा जाणणें| कांहींच न होनि होणें| जे वस्तु गा ||५४१||
सोऽहं तेंही अस्तवलें| जेथ सांगतेंचि सांगणें जालें| द्रष्टत्वेंसी गेलें| दृश्य जेथ ||५४२||
आतां बिंबा आणि प्रतिबिंबा- | माजीं कैंची हें म्हणों नये प्रभा ? | जऱ्ही कैसेनि हे लाभा| जायेचि ना ||५४३||
कां घ्राणा फुला दोहीं| द्रुती असे जे माझारिलां ठायीं| ते न दिसे तरी नाहीं| ऐसें बोलों नये ||५४४||
तैसें द्रष्टा दृश्य हें जाये| मग कोण म्हणे काय आहे| हेंचि अनुभवें तेंचि पाहें| रूप तया ||५४५||
जो प्रकाश्येंवीण प्रकाशु| ईशितव्येंवीण ईशु| आपणेंनीचि अवकाशु| वसवीत असे जो ||५४६||
जो नादें ऐकिजता नादु| स्वादें चाखिजता स्वादु| जो भोगिजतसे आनंदु| आनंदेंचि ||५४७||
जो पूर्णतेचा परिणामु| पुरुषु गा पुरुषोत्तमु| विश्रांतीचाही विश्रामु| विराला जेथें ||५४८||
सुखासि सुख जोडिलें| जें तेज तेजासि सांपडलें| शून्यही बुडालें| महाशून्यीं जिये ||५४९||
जो विकासाहीवरी उरता| ग्रासातेंही ग्रासूनि पुरता| जो बहुतें पाडें बहुतां- | पासूनि बहु ||५५०||
पैं नेणतयाप्रती| रुपेपणाची प्रतीती| रुपें न होनि शुक्ती| दावी जेवीं ||५५१||
कां नाना अलंकारदशे| सोनें न लपत लपालें असे| विश्व न होनियां तैसें| विश्व जो धरी ||५५२||
हें असो जलतरंगा| नाहीं सिनानेपण जेवीं गा| तेवीं दिसता प्रकाशु जगा| आपणचि जो ||५५३||
आपुलिया संकोचविकाशा| आपणचि रूप वीरेशा| हा जळीं चंद्र हन जैसा| समग्र गा ||५५४||
तैसा विश्वपणें कांहीं होये| विश्वलोपीं कहीं न जाये| जैसा रात्रीं दिवसें नोहे| द्विधा रवि ||५५५||
तैसा कांहींचि कोणीकडे| कायिसेनिहि वेंचीं न पडे| जयाचें सांगडें| जयासीचि ||५५६||

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः |
अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ||१८||

जो आपणपेंचि आपणया| प्रकाशीतसे धनंजया| काय बहु बोलों जया| नाहीं दुजें ||५५७||
तो गा मी निरुपाधिकु| क्षराक्षरोत्तमु एकु| म्हणौनि म्हणे वेद लोकु| पुरुषोत्तमु ||५५८||

यो मामेवमसंमूढो जानाति पुरुषोत्तमम् |
स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत ||१९||

परी हें असो ऐसिया| मज पुरुषोत्तमातें धनंजया| जाणे जो पाहलेया| ज्ञानमित्रें ||५५९||
चेइलिया आपुलें ज्ञान| जैसें नाहींचि होय स्वप्न| तैसें स्फुरतें त्रिभुवन| वावों जालें ||५६०||
कां हातीं घेतलिया माळा| फिटे सर्पाभासाचा कांटाळा| तैसा माझेनि बोधें टवाळा| नागवे तो ||५६१||
लेणें सोनेंचि जो जाणें| तो लेणेंपण तें वावो म्हणे| तेवीं मी जाणोनि जेणें| वाळिला भेदु ||५६२||
मग म्हणे सर्वत्र सच्चिदानंदु| मीचि एकु स्वतःसिद्धु| जो आपणेनसीं भेदु| नेणोनियां जाणे ||५६३||
तेणेंचि सर्व जाणितलें| हेंही म्हणणें थेंकुलें| जे तया सर्व उरलें| द्वैत नाहीं ||५६४||
म्हणौनि माझिया भजना| उचितु तोचि अर्जुना| गगन जैसें आलिंगना| गगनाचिया ||५६५||
क्षीरसागरा परगुणें| कीजे क्षीरसागरचिपणें| अमृतचि होऊनि मिळणें| अमृतीं जेवीं ||५६६||
साडेपंधरा मिसळावें| तैं साडेपंधरेंचि होआवें| तेवीं मी जालिया संभवे| भक्ति माझी ||५६७||
हां गा सिंधूसि आनी होती| तरी गंगा कैसेनि मिळती ? | म्हणौनि मी न होतां भक्ती| अन्वयो आहे ? ||५६८||
ऐसियालागीं सर्व प्रकारीं| जैसा कल्लोळु अनन्यु सागरीं| तैसा मातें अवधारीं| भजिन्नला जो ||५६९||
सूर्या आणि प्रभे| एकवंकी जेणें लोभें| तो पाडु मानूं लाभे| भजना तया ||५७०||

इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयाऽनघ |
एतद्बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात् कृतकृत्यश्च भारत ||२०||

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे पुरुषोत्तम योगोनाम पंचदशोऽध्यायः ||१५अ ||

एवं कथिलयादारभ्य| हें जें सर्व शास्त्रैकलभ्य| उपनिषदां सौरभ्य| कमळदळां जेवीं ||५७१||
हें शब्दब्रह्माचें मथितें| श्रीव्यासप्रज्ञेचेंनि हातें| मथुनि काढिलें आयितें| सार आम्हीं ||५७२||
जे ज्ञानामृताची जाह्नवी| जे आनंदचंद्रींची सतरावी| विचारक्षीरार्णवींची नवी| लक्ष्मी जे हे ||५७३||
म्हणौनि आपुलेनि पदें वर्णें| अर्थाचेनि जीवेंप्राणें| मीवांचोनि हों नेणें| आन कांहीं ||५७४||
क्षराक्षरत्वें समोर जालें| तयांचें पुरुषत्व वाळिलें| मग सर्वस्व मज दिधलें| पुरुषोत्तमीं ||५७५||
म्हणौनि जगीं गीता| मियां आत्मेनि पतिव्रता| जे हे प्रस्तुत तुवां आतां| आकर्णिली ||५७६||
साचचि बोलाचें नव्हे हें शास्त्र| पैं संसारु जिणतें हें शस्त्र| आत्मा अवतरविते मंत्र| अक्षरें इयें ||५७७||
परी तुजपुढां सांगितलें| तें अर्जुना ऐसें जालें| जें गौप्यधन काढिलें| माझें आजि ||५७८||
मज चैतन्यशंभूचा माथां| जो निक्षेपु होता पार्था| तया गौतमु जालासि आस्था- | निधी तूं गा ||५७९||
चोखटिवा आपुलिया| पुढिला उगाणा घेयावया| तया दर्पणाचीचि परी धनंजया| केली आम्हां ||५८०||
कां भरलें चंद्रतारांगणीं| नभ सिंधू आपणयामाजीं आणी| तैसा गीतेसीं मी अंतःकरणीं| सूदला तुवां ||५८१||
जे त्रिविधमळिकटा| तूं सांडिलासि सुभटा| म्हणौनि गीतेसीं मज वसौटा| जालासि गा ||५८२||
परी हें बोलों काय गीता| जे हे माझी उन्मेषलता| जाणे तो समस्ता| मोहा मुके ||५८३||
सेविली अमृतसरिता| रोगु दवडूनि पंडुसुता| अमरपण उचितां| देऊनि घाली ||५८४||
तैसी गीता हे जाणितलिया| काय विस्मयो मोह जावया| परी आत्मज्ञानें आपणापयां| मिळिजे येथ ||५८५||
जया आत्मज्ञानाच्या ठायीं| कर्म आपुलेया जीविता पाहीं| होऊनियां उतराई| लया जाय ||५८६||
हरपलें दाऊनि जैसा| मागु सरे वीरविलासा| ज्ञानचि कळस वळघे तैसा| कर्मप्रासादाचा ||५८७||
म्हणौनि ज्ञानिया पुरुषा| कृत्य करूं सरलें देखा| ऐसा अनाथांचा सखा| बोलिला तो ||५८८||
तें श्रीकृष्णवचनामृत| पार्थीं भरोनि असे वोसंडत| मग व्यासकृपा प्राप्त| संजयासी ||५८९||
तो धृतराष्ट्र राया| सूतसे पान करावया| म्हणौनि जीवितांतु तया| नोहेचि भारी ||५९०||
एऱ्हवीं गीताश्रवण अवसरीं| आवडों लागतां अनधिकारी| परि सेखीं तेचि उजरी| पातला भली ||५९१||
जेव्हां द्राक्षीं दूध घातलें| तेव्हां वायां गेलें गमलें| परी फळपाकीं दुणावलें| देखिजे जेवीं ||५९२||
तैसी श्रीहरीवक्त्रींचीं अक्षरें| संजयें सांगितलीं आदरें| तिहीं अंधु तोही अवसरें| सुखिया जाला ||५९३||
तेंचि मऱ्हाटेनि विन्यासें| मियां उन्मेषें ठसेंठोंबसें| जी जाणें नेणें तैसें| निरोपिलें ||५९४||
सेवंतीये अरिसि कांहीं| आंग पाहतां विशेषु नाहीं| परी सौरभ्य नेलें तिहीं| भ्रमरीं जाणिजे ||५९५||
तैसें घडतें प्रमेय घेइजे| उणें तें मज देइजे| जें नेणणें हेंचि सहजें| रूप कीं बाळा ||५९६||
तरी नेणतें जऱ्ही होये| तऱ्ही देखोनि बाप कीं माये| हर्ष केंहि न समाये| चोज करिती ||५९७||
तैसें संत माहेर माझें| तुम्ही मिनलिया मी लाडैजें| तेंचि ग्रंथाचेनि व्याजें| जाणिजो जी ||५९८||
आतां विश्वात्मकु हा माझा| स्वामी श्रीनिवृत्तिराजा| तो अवधारू वाक् पूजा| ज्ञानदेवो म्हणे ||५९९||
इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां पंचदशोऽध्यायः ||